وزوان آنلاین :درخواست عملیات آبخیزداری، کنترل سیلاب و حفظ منابع آب و خاک توسط سرکارخانم پاکزاد

حفظ و حراست و احیاء آبخیزها و جلوگیری از تخریب آنها و اعمال مدیریت بر آبخیزها با ایجاد تغییرات مناسب در وضعیت آبخیزها را عملیات آبخیزداری می گوییم.

آب سرچشمه حیات است و تقریبا منشاء تمامی آبهایی که در امور شرب و کشت و زرع و… استفاده می شوند، نزولات آسمانی (باران و برف) می باشند. درصدی از آب حاصل از بارندگی تبخیر می شود ولی آنچه که باقی می ماند یا جذب خاک می شود و منبع تغذیه سفره های آب زیرزمینی و تشکیل چشمه ها شده یا بصورت «رواناب» در آبراهه ها جاری می گردد و نهایتا منجر به تشکیل رودخانه می گردد.

با این توصیف می توان اصطلاح آبخیز را براحتی تعریف کرده آبخیز به کلیه مناطق شیبداری می گویند که از یک طرف به قلل کوه ها و تپه و از طرف دیگر به دره ها و دشتها محدود می گردد، این گونه مناطق بارش هایی را که بر روی آنها می ریزد به صورت آب جاری به مناطق پایینی تر هدایت می کنند. لذا حتی مناطق کوهستانی که روستاها و شهرهای شما در دل آنها واقع شده اند همگی جزء آبخیز می باشند.

کشور ایران به دلیل واقع شدن در مناطق خشک جهان نسبت به بسیاری از مناطق دنیا از بارندگی کمتری برخوردار است بطوری که بارندگی متوسط کشور ما ۲۵۰ میلیمتر در سال یعنی تقریبا یک چهارم بارندگی متوسط کره زمین می باشد. به همین ترتیب استان اصفهان با وسعتی در حدود ۱۰,۷ هکتار نیز که در منطقه ای خشک و نیمه بیابانی و در حاشیه کویر مرکزی ایران قرار گرفته با بارندگی متوسط حدود ۱۸۰ میلی متر دارای وضعیت نامناسب تری می باشد.

سیمای منابع طبیعی وآبخیزداری استان اصفهان :
    استان اصفهان به مرکزیت شهرستان اصفهان با ۲۴ شهرستان ، مساحتی معادل ۱۰/۷میلیون هکتار دارد که بیش از ۹۰ درصد از این  مساحت را معادل ۹/۸۲۹/۱۹۸ هکتار عرصه های منابع طبیعی وملی در برگرفته است  .
 ازاین میزان ۴۰۳/۷۲۳ هکتار جنگل معادل (۴ درصد ) ،  ۶/۲۲۵/۴۷۵ هکتار مرتع معادل (۶۴ درصد ) و ۳/۲۰۰/۰۰۰ هکتار بیابان معادل ( ۳۲ درصد) می باشد.
ازجمله ارزشهای غیر بازاری منابع طبیعی به تولید اکسیژن ، جذب co2  وکاهش آلودگی، کنترل وجذب ریزگردها، تولید خاک وجلوگیری از فرسایش ، نقش مهم در چرخه آب مصرفی کشاورزی، صنعتی وشرب، زیستگاه حیات وحش، تولید مواد خام از جمله معادن، جلوگیری از آشفتگیهای جوی ، ارزش های تفرجی، تفریحی ، وزیبا شناختی، گرده افشانی وتولید بذر ، تولید علوفه ، رونق دامپروری وزنبور عسل، کنترل بیولوژیک ، چرخه تغذیه ، دفع ضایعات ، منابع ژنتیکی از جمله گیاهان دارویی ، صنعتی وخوراکی ، می توان اشاره نمود.

جنگل های استان:
جنگل های طبیعی زاگرسی استان اصفهان  عمدتاً دردو شهرستان فریدونشهر با ۴۰ هزار هکتار وسمیرم با  ۲۵ هزار هکتار پراکنش وجود دارد وسرانه جنگل درکمتر از ۰٫۱ هکتار است اما با وجودسطح نسبتاً کم از تنوع گونه ای خوبی ( ۳۵ گونه درختی ودرختچه ای ) برخوردارند . لازم بذکر است  جنگل های استا ن اصفهان از نظر تقسیم بندی نواحی رویشی دردو ناحیه رویشی زاگرسی وایران وتورانی قرار گرفته که ناحیه رویشی زاگرسی غرب وجنوب استان را شامل می شود وبقیه مناطق ا ستان جزوناحیه رویشی ایران وتورانی است. جنگلکاری در سطح ۴۳۶۹۶هکتار تاکنون انجام شده است.
 
 
بیابان های استان:
این استان یکی از استان های مرکزی ودارای اقلیم خشک ونیمه خشک است  از این پهنه ۲/۳ میلیون هکتار
معادل ۳۲ درصد سطح استان را اراضی بیابانی وشن زار تشکیل داده که به طور عمده دربخش های شمالی وشرقی آن پراکنش دارند . این اراضی مشتمل بر ۱۶ کانون بحرانی فرسایش بادی   می باشند که ۱۵۰۰هزار هکتار از سطح استان را به خود اختصاص داده اند که سطحی بالغ بر ۳۰۸ هزار هکتارآن در سنوات گذشته تا کنون با استفاده از درختچه های بیابانی ازجمله تاغ ، آتریپلکس، گز و  قره داغ  نهالکاری شده است که به صورت جنگل دست کاشت می باشد.  
مراتع استان:
مراتع استان مشتمل بر مراتع ییلاقی ۳میلیون هکتار ومراتع قشلاقی  ۳/۳ میلیون هکتار بوده و تعداد خانوار بهره بردار وابسته به مراتع حدود ۳۷۵۰۰ خانوار بوده که ۷۵ درصد ساکن روستا و۱۵ درصد عشایر وما بقی مرتعداران مهاجرمی باشند. دام موجود وابسته به مراتع استان حدود ۱/۲ میلیون واحد دامی وظرفیت های مجاز مراتع استان حدود ۱/۲ میلیون واحد دامی دریک فصل چرا است. بنا براین فشار دام وارده به مراتع ۹/. میلیون واحد دامی است .سطح کل مراتع استان اصفهان مشتمل بر۱۸۹۹ سامان عرفی است که از این تعداد ۱۴۵۸ عرف ممیزی شده با مساحت ۴۴۷۸۴۱۴ هکتار و ۴۴۱ عرف مرتعی دارای طرح مرتعداری با مساحت ۱۸۵۰۲۴۱ هکتار می باشدکه جمع مساحت مراتع استان ۶۳۲۸۶۵۵ هکتار می باشد.
 
بهره برداری از محصولات فرعی :
مساحت رویشگاههای گیاهان دارویی صنعتی استان اصفهان که به آن محصولات فرعی جنگلی ومرتعی گفته     می شود ۶/۵۰۰/۰۰۰هکتار است . لازم بذکر است حدود ۳۰۰ گونه گیاهان دارویی درعرصه های منابع طبیعی رشد می کند که ۴۵ گونه جزء اقلام اقتصادی ودرآمد زا وصادراتی برای بهره برداران بومی وعرفی عرصه های ملی محسوب می شوند.
 
 
مناطق مطالعه شده که دارای طرح بهره برداری می باشد عمدتاً مربوط به گیاهان دارویی ، صنعتی ، خوراکی کتیرا  ( ۱۲۱۵۷۰۵هکتار ، آنغوزه (۱۶۱۸۰۲ هکتار) ، باریجه (۱۴۸۷۹هکتار)،کرفس
کوهی(۱۳۴۵۱هکتار) و ۸۸۴۹۸ هکتار سایر محصولات می باشد . بطور متوسط میزان برداشت وتولید سالانه محصولات فرعی مراتع وجنگل های استان ۲۱۱۱ تن به ارزش ۵۳۸ میلیارد ریال می باشد واشتغال ایجاد شده از این محل ۲۰۳۰۰۰ نفر روز برآورد می گردد.لازم بذکر است این محصولات بصورت خام بوده وپس از فرآوری درصنایع داروسازی ، آرایشی بهداشتی وغذایی ارزش محصولات نهایی وفرآوری شده به مراتب افزایش می یابد.
آبخیزداری وحفاظت خاک:
از مجموع حدود ۱۰/۷ میلیون هکتار سطح استان ۱۵ هزار کیلومتر مربع حوضه سدهای مخزنی ، ۵۵ هزار کیلومتر مربع حوضه های بیابانی و۳۵ هزار کیلومتر مربع کویر وشن زار می باشد.که علاوه بر حوضه سد زاینده رود ، بخشهایی از سرشاخه  های چندین سد مخزنی کشور همچون کارون ، دژ ، پانزده خرداد ، گلپایگان وحنا دراستان اصفهان نیز واقع شده است وبه همین دلیل استان اصفهان نقش مهمی در تولید آب کشور دارد.ازنظر طبیعی به تعداد ۱۹ حوزه آبخیز اصلی وتعداد ۵۰ حوزه آبخیز فرعی تقسیم شده است . از مجموع ۱۰۶۱۷۹۰۰ هکتار مساحت استان حدود ۵۶۱۷۹۰۰ هکتار آن مربوط به مناطق کوهستانی وشیبدار وحدود ۵/۰۰۰/۰۰۰ هکتار آن مربوط به مناطق کم شییب ودشت ها می باشد.حدود ۹/۰۰۰/۰۰۰هکتار از مساحت استان معادل ۸۵ درصد از عرصه های حوزه های آبخیز سیل خیز است . این عرصه ها درتولید هرز آب های سطحی نقش سریع داشته به طوری که سالیانه بیش از ۷۵۰ میلیون متر مکعب هرز آب مستقیم وسریع تولید می نماید که درتشدید فرسایش وایجاد سیلاب های مخرب مؤثر می باشدتاکنون بیش از ۲٫۵ میلیون هکتار مطالعه  تفضیلی اجرایی و ۱٫۸میلیون هکتار عملیات اجرایی  صورت
 
 
گرفته است و به ازا هر هکتار عملیات آبخیزداری  ،کاهش فرسایش به زیر ۹ تن در هکتار و افزایش ۱۲۰ گیلوگرم علوفه و ذخیره نزولات ۵۳۰متر مکعب آب در هر هکتار به همراه خواهد داشت.

البته بایستی توجه داشت که این مقدار بارندگی هم در سطح استان بطور یکسان نبوده و در برخی مناطق (ارتفاعات) بیشتر و در برخی مناطق دیگر کمتر از میزان ذکر شده بارش وجود دارد. بدین ترتیب اگر در ارتفاعات (همان آبخیزها) بارندگی تحت فرمان نباشد و کنترل نگردد این مقدار نزولات نیز به طور ناگهانی از دسترس خارج می شود و نه تنها استفاده ای از آن نمی گردد بلکه بصورت سیل ایجاد خسارت و ضرر و زیان جانی و مالی از آنجا که آبخیز تشکیل یافته از منابع آب، خاک، پوشش گیاهی و موجودات زنده ای که از آنها استفاده می کنند می باشد حفظ آبخیز از فرسایش شدید خاک و جلوگیری از نابودی پوشش گیاهی اهمیت خود را نشان می دهد. لذا می توان گفت «آبخیزداری» عبارت است از سلسله عملیات و اقدامات و تدابیری که در محدوده یک آبخیز جهت استفاده از منابع موجود در آن به کار برده می شود تا ضمن حداکثر استفاده از آنها سلامتی این منابع را برای همیشه حفظ کنیم.

بعبارت دیگر حفظ و حراست و احیاء آبخیزها و جلوگیری از تخریب آنها و اعمال مدیریت بر آبخیزها با ایجاد تغییرات مناسب در وضعیت آبخیزها را عملیات آبخیزداری می گوییم.

مسلما اگر ما بتوانیم از فرسایش خاک حاصلخیز آبخیزها که از عمق و نفوذپذیری کافی برخوردار است جلوگیری کنیم و اگر بتوانیم پوشش گیاهی انبوهی را برای خاک آبخیزها فراهم کنیم مسلم آبی که از بارش حاصل می شود به مقدار زیادی در خاک نفوذ کرده و به آرامی از لابه لای شاخ و برگ ساقه های گیاهان مرتعی و جنگلی به حرکت در آمده و به سرعت از حوزه خارج نمی شود بر عکس اگر ما با استفاده بی رویه باعث فرسایش خاک نفوذپذیر شویم و در اثر فرسایش عمق خاک نفوذپذیر و حاصل خیز کم شود و اگر ما باعث از بین رفتن پوشش گیاهی و لخت شدن اراضی و سطح تپه ها شویم آبی که بر آنها می بارد بدون اینکه به خاک نفوذ کند به سرعت جاری می شود و خیلی زود از دسترس خارج می گردد و در موقع این خروج سریع آب از حوزه است که ایجاد سیل می شود. بدین ترتیب ملاحظه می گردد که در صورت تخریب آبخیزها همین میزان بارندگی کم نه تنها مورد استفاده قرار نمی گیرد بلکه باعث ضرر و زیان نیز می گردد.

دوستان عزیز خاک نیز از ارزشمندترین نعمتهای الهی و خدادادی است گرچه ما آنقدر آن را در اطرافمان می بینیم که فکر می کنیم بیشترین آفریده در زمین خاک می باشد، لیکن در اینجا منظور از خاک آن خاکی است که اجازه رشد گیاه را در خودش به ما می دهد. بسیاری از خاکها فاقد مواد غذایی مورد نیاز گیاه و سایر شرایط مورد نیاز برای رشد گیاهان در خود می باشند، همین خاکی را که در حال حاضر کشاورزان روی آن در حال کشت و زرع هستند اگر به ضخامت لایه ای بیش از ۱ متر در مناطق دشت و بیش از سی سانتی متر در مناطق کوهستانی از روی آن بردارید تقریبا در تمامی موارد، خاکی که در زیر آن ملاحظه می کنید دیگر آن حاصلخیزی و بهره دهی خاک رویی را ندارد و کشاورزان این موضوع را به کرات تجربه کرده اند و هرگز به کسی اجازه نمی دهند که باعث از بین رفتن خاک رویی مزارع آنها گردد.

عوامل عمده ای که باعث از بین رفتن و از دست دادن خاک کشاورزی یک منطقه می شوند عبارتند از:

1. ناآگاهی بعضی از زارعین که اصول صحیح آبیاری و استفاده از زمین را به کار نمی برند و باعث تخریب خاک می شوند.
2. تماس زمینهای کشاورزی با کناره های رودخانه ها و مسیل ها و آبراهه ها که باعث فرسایش خاک کناره ها توسط جریان آب می شود.
3. شخم نادرست بر روی زمین های شیبدار (در جهت شیب)

همچنین با از بین رفتن پوشش گیاهی و چرای بی رویه دام شرایط برای فرسایش آبی و بادی فراهم می گردد و تمامی این عوامل باعث می گردد که:

الف: خاک حاصلخیز نابود گردد.

ب: نفوذ پذیری زمین زراعی کاهش پیدا کند.

ج: آبهای زیرزمینی کاهش یابد.

د: رطوبت خاک کاسته شود.

و: دریاچه های پشت سدهای کشور پر از رسوبات گردد.

ز: کویرها پیشروی نمایند.

چگونه آبخیزداری نماییم؟

در مفهوم حفاظت و آبخیزداری دو اصطلاح مهم که امروز بسیار به کار می رود نهفته است: «توسعه پایدار و بهره وری» با توجه به زبانهای بسیار اقتصادی و اجتماعی ناشی از فرسایش خاک و جریان سیلابهای ویرانگر غیرطبیعی ناشی از تخریب آبخیزها که آثار منفی فراوان در بخش های مهم عمرانی و اقتصادی کشور، از قبیل کشاورزی، دامداری، آب و برق، راه و ارتباطات، مسکن و منابع طبیعی و… به جای می گذارد بخوبی روشن است اگر بخواهیم سرمایه گذاری هنگفت دولت در این زمینه به توسعه دراز مدت، مستمر و پایدار اقتصادی بیانجامد، می باید برنامه های «حفاظت خاک و آبخیزداری» را به عنوان زیربنای اقدامات، در جهت توسعه پایدار گسترش داد.

از دگر سوء بهره وری کامل از سرمایه گذاریهای مالی و و انسانی و منابع اقتصادی کشور، از قبیل اراضی زارعی، جنگی و مرتعی، سدهای بزرگ، راه ها و … جز با اجرای طرحهای حفاظت خاک، کنترل سیلاب و… که همگی در قالب طرح های آبخیزداری جای دارد حاصل نخواهد شد.

پس هدف اصلی این است که وضعیت آبخیزها در حالت طبیعی باشد یعنی دست نخورده باقی بمانند که در طول سالیان این مهم به انجام نرسیده است. پس آبخیزداری یا اصلاح و احیاء آبخیزها دو هدف عمده را دنبال می کنند.

1. رعایت سلسله رفتار و کردار حفاظتی آب و خاک و یا به عبارت بهتر رعایت اصول آبخیزداری در بهره برداری از عرصه های آبخیز مانند کشاورزی، صنعت، معدن و فعالیتهای عمرانی.
2. اجرای عملیات مهندسی، بازسازی و احیاء آبخیزها که خود به دو دسته: مکانیکی، بیولوژی تقسیم می شوند.

الف) اقدامات بیولوژیک :

منظور از این عملیات یک یا مجموعه ای از عملیات بذر پاشی، بذرکاری، نهال کاری، کپه کاری، علوفه کاری و قرق می باشد که هدف نهایی از انجام آن افزایش پوشش گیاهی به منظور کاهش شدت فرسایش، کاهش سرعت هرز آب، افزایش مقاومت فیزیکی خاک و افزایش رطوبت منطقه می باشد.

ب) اقدامات مکانیکی

عمدتا به آن دسته از کارهایی گفته می شود که با انجام آن ضمن ایجاد تغییراتی در وضعیت فعلی زمین از فرسایش خاک و حمل رسوبات دیگر جلوگیری و با ایجاد اینگونه عملیات سرعت آب را به تأخیر انداخته و تغذیه آبهای زیر زمینی را باعث می شوند و هم چنین با انجام عملیات مکانیکی مقدار قابل توجهی از هرز آبها در پشت سازه های ایجاد شده ذخیره شود و رشد پوشش گیاهی را باعث می گردند.

عملیات مکانیکی آبخیزداری به شرح زیر است:

۱- احداث بانکت در دامنه های با شیب ملایم: در اراضی که شیب آنها مناسب می باشد مبادرت به احداث جوی و پشته بر روی خطوط تراز و عمود بر شیب می نمایند که به این جوی و پشته اصطلاح بانکت می گویند.

۲- تراس بندی اراضی شیبدار: عبارت است از تبدیل یک زمین شیبدار به زمین مسطح که از چند پله تشکیل شده است.

۳- اصلاح شخم کشاورزی با ایجاد شخم در اراضی شیبدار در جهت عمود بر شیب.

۴- حفاظت از اراضی حاشیه رودخانه

۵- احداث بند یا سدهای کوچک: سدهای کوچک در عملیات آبخیزداری نقش عمده ای را ایفا می نمایند و به منظور کنترل هرز آب، جلوگیری از حمل رسوب، افزایش نفوذ آب، ذخیره سازی آب و کنترل شیب آبراهه اجر می گردند.

نوع بند با توجه به آبراهه (محل عبور آب) عرض آبراهه ها، نوع تکیه گاه ها، دوری و نزدیکی مصالح و هدف از تأسیس فرق می کند که شامل:

بندهای خاکی: سدهای کوچک خاکی هستند که در مسیر آبراهه ها احداث می گردند.

بندهای خشکه چینى: صرفا با سنگ بدون ملات ساخته شده و به منظور کاهش شیب آبراهه و رسوبگیری ساخته می شوند.

بندهای گابیونی: مصالح این نوع بندها، سنگ و توری گابیون (نوعی توری فلزی ضد زنگ) می باشد که به عنوان شیب شکن و رسوبگیر مورد استفاده قرار می گیرند.

بندهای سنگ و سیمانی: توسط سنگ و ملات سیمان ساخته می شوند.

بندهای چپری: دارای پایه هایی از چوب یا فلز که در ۲ ردیف ساخته شده و به وسیله بند یا سیم به یکدیگر متصل می گردند و جهت رسوبگیری مورد استفاده قرار می گیرند.

پخش سیلاب: یکی دیگر از عملیات مهندسی آبخیزداری است که جهت بهره برداری از سیلاب ها و طغیانهای رودخانه ای به منظور کاهش قدرت تخریب سیل، ذخیره سازی آب و تغذیه سفره های آب زیرزمینی در مناطق خشک و نیمه خشک مورد استفاده قرار می گیرد.