امام علی(علیه السلام) در حکمت ۱۳۰ نهج البلاغه خطاب به مردگان چه می فرمایند؟

امام علی(علیه السلام) در حکمت ۱۳۰ نهج البلاغه خطاب به مردگان چه می فرمایند؟

پاسخ اجمالی:

امام علی(ع) در بازگشت از صفین، در کنار قبرستانی خطاب به مردگان فرمودند: «اى ساکنان خانه هاى وحشتناک و سرزمین هاى خالى و قبرهاى تاریک! اى خاک نشینان! اى غریبان! اى تنهایان! و اى وحشت زدگان، شما در این راه پیشگام ما بودید و ما نیز به دنبال شما خواهیم آمد. اما خانه هایتان را دیگران ساکن شدند، همسرانتان [اگر جوان بودند به نکاح دیگران درآمدند و اموالتان میان ورثه تقسیم شد. اینها خبرهایى است که نزد ماست، نزد شما چه خبر؟ آگاه باشید اگر به آنها اجازه سخن گفتن داده مى شد به شما خبر مى دادند که بهترین زاد و توشه براى سفر آخرت تقوا و پرهیزکارى است».

پاسخ تفصیلی:

حکمت ۱۳۰ نهج البلاغه را امام علی(علیه السلام) زمانى بیان فرمود که: «از [میدان پرغوغا و مملو از تأسف] صفین بازگشته و به کنار قبرستانى که پشت دروازه کوفه بود رسیده بود: «وَ قَدْ رَجَعَ مِنْ صِفَّینِ فَأَشْرَفَ عَلَى الْقُبُورِ بِظَاهِرِ الْکُوفَهِ». امام(علیه السلام) در این حکمت، اموات آن گورستان را با پنج خطاب تکان دهنده بیدارگر، مخاطب ساخته و فرمودند: (اى ساکنان خانه هاى وحشتناک و سرزمین هاى خالى و قبرهاى تاریک! اى خاک نشینان! اى غریبان! اى تنهایان! و اى وحشت زدگان)؛ «یَا أَهْلَ الدِّیَارِ الْمُوحِشَهِ، وَ الْمَحَالِّ الْمُقْفِرَهِ، وَ الْقُبُورِ الْمُظْلِمَهِ، یَا أَهْلَ التُّرْبَهِ، یَا أَهْلَ الْغُرْبَهِ، یَا أَهْلَ الْوَحْدَهِ، یَا أَهْلَ الْوَحْشَهِ».
امام(علیه السلام) در واقع با این تعبیرات نشان داد که هر انسانى سرانجام در این دنیا به چه سرنوشتى دچار مى شود) امروز در میان دوستان و عزیزان در خانه هاى زیبا و مرفه زندگى مى کند، جمع آنها جمع و اسباب نشاط شان فراهم است، مى گویند و مى خندند و از باده غرور سرمستند؛ ولى فردا جایگاهشان گورستان وحشتناک و قبرهاى تاریک در وحدت و تنهایى خواهد بود. شادى ها و خوشى ها پایان مى گیرد و لذات، خاتمه مى یابد، جمعشان به پراکندگى مى کشد و دوستى ها به فراموشى سپرده مى شود.
هنگامى که امام(علیه السلام) با این خطاب هاى پنج گانه تکان دهنده دل هاى همراهان خود را که ناظر این صحنه بودند براى پذیرش حق آماده تر ساخت، خطاب به ارواح گذشتگانِ آن قبرستان فرمود: (شما در این راه پیشگام ما بودید و ما نیز به دنبال شما خواهیم آمد)؛ «أَنْتُمْ لَنَا فَرَطٌ سَابِقٌ، وَ نَحْنُ لَکُمْ تَبَعٌ لَاحِقٌ». «فَرَط» به کسى مى گویند که پیشاپیش قافله مى رود و طناب ها و دلوها را براى کشیدن آب از نهر آماده مى سازد. سپس به هر کسى که در چیزى پیشگام مى شود اطلاق شده است.
اشاره به این که قانون مرگ استثناپذیر نیست؛ انسان ها مانند اهل قافله اى بزرگند که گروهى پیشاپیش قافله، گروهى در وسط و گروهى به دنبال قافله حرکت مى کنند. این قافله به سوى دیار فنا یا به تعبیر دیگر عالم بقا مى شتابد و همه سرانجام به آن مى رسند، هیچ گونه استثنایى ندارد. تفاوت در زمان بندى هاست و اگر انسان به این حقیقت توجه کند به یقین نسبت به اعمال خود مراقبت بیشترى خواهد کرد.
آن گاه امام(علیه السلام) اخبار عالم دنیا را در سه جمله خلاصه کرده از آنها اخبار عالم آخرت را پرسش مى کند و مى فرماید: (اما خانه هایتان را دیگران ساکن شدند، همسرانتان [اگر جوان بودند] به نکاح دیگران درآمدند و اموالتان [میان ورثه] تقسیم شد. اینها خبرهایى است که نزد ماست، نزد شما چه خبر؟)؛ «أَمَّا الدُّورُ فَقَدْ سُکِنَتْ، وَ أَمَّا الاَزْوَاجُ فَقَدْ نُکِحَتْ، وَ أَمَّا الاَمْوَالُ فَقَد قُسِمَتْ، هَذَا خَبَرُ مَا عِنْدَنَا، فَمَا خَبَرُ مَا عِنْدَکُمْ؟».
سپس امام(علیه السلام) رو به سوى اصحاب و یاران کرد و فرمود: (آگاه باشید اگر به آنها اجازه سخن گفتن داده مى شد به شما خبر مى دادند که بهترین زاد و توشه [براى سفر آخرت] تقوا و پرهیزکارى است)؛ «ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَى أَصْحَابِهِ فَقَالَ: أَمَا لَوْ أُذِنَ لَهُمْ فِی الْکَلاَمِ لَاَخْبَرُوکُمْ أَنَّ خَیْرَ الزَّادِ التَّقْوَى». در واقع امام(علیه السلام) انگشت روى مهم ترین مسائل زندگى انسان ها گذاشته که براى بدست آوردن آن تلاش مى کنند؛ خانه هاى مرفه، همسران خوب و اموال فراوان. همان چیزى که در آیه ۱۴ سوره آل عمران آمده است که مى فرماید: «زُیِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَوَاتِ مِنَ النِّسَاءِ وَ الْبَنِینَ وَ الْقَنَاطِیرِ الْمُقَنْطَرَهِ مِنَ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّهِ وَ الْخَیْلِ الْمُسَوَّمَهِ وَ الاَنْعَامِ وَ الْحَرْثِ ذَلِکَ مَتَاعُ الْحَیَاهِ الدُّنْیَا وَ اللهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الْمَآبِ»؛ (محبّت امور مادى، از [قبیل] زنان و فرزندان و اموال فراوان از طلا و نقره و اسب هاى ممتاز و چهارپایان و زراعت، در نظر مردم جلوه داده شده است؛ [تا در پرتو آن، آزمایش و تربیت شوند؛ ولى] اینها وسایل گذران زندگى دنیاست [و هدف نهایى نمى باشد]، سرانجامِ نیک [و زندگى والا و جاویدان] نزد خداست).
گاه مى شود فردى در همه عمرش تلاش مى کند و سرانجام رنج وى در خانه اى مجلل خلاصه مى شود و چقدر براى او دردناک است که آن را رها کند و کسانى که هیچ زحمتى براى آن نکشیدند در آن ساکن شوند و گاه محصول همه عمرش در مقدارى از مال و ثروت خلاصه مى شود و بعضى نیز سال ها تلاش مى کنند همسر زیبایى پیدا کنند؛ ولى چیزى نمى گذرد باید همه را رها کرده و راهى دیار اموات شوند و طومار زندگى آنها در هم پیچیده خواهد شد.
جالب این که امام(علیه السلام) مى فرماید: (اگر آنها اجازه سخن گفتن را پیدا کنند فقط یک خبر به شما مى دهند؛ خبرى که همه چیز در آن جمع است و آن خبر مربوط به زاد و توشه تقواست که در برزخ و مواقف قیامت، انسان را یارى مى دهد). این سخن برگرفته از آیه شریفه ۱۹۷ سوره بقره است که مى خوانیم: «وَ تَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَیْرَ الزَّادِ التَّقْوَى وَ اتَّقُونِ یَا أُوْلِى الاَلْبَابِ»؛ (و زاد و توشه تهیه کنید و بهترین زاد و توشه، پرهیزگارى است و از (مخالفتِ) من بپرهیزید اى خردمندان).