نجات حیات زمین با آبخیزداری

نقش سازه آبخیزداری در کنترل سیلاب، تقویت سفره‌های زیرزمینی، افزایش میزان آب چشمه‌ها، قنوات و چاه‌ها بسیار حیاتی است، زیرا بالاترین اثربخشی را در کاهش شوری زیرزمینی و فرسایش خاک دارد، از این‌رو امروزه می‌توان تمهیداتی برای آن بیندیشیم تا اثرات زیانبار زیست‌محیط را تعدیل کند.

آبخیزداری مدیریت پایدار و جامع حوزه آبخیز است که به تناسب موقعیت انسانی، اجتماعی، جغرافیایی و طبیعی طراحی و اجرا می‌شود و درواقع اقدامات مدیریتی و حفاظتی است، چرا که تخریب منابع آب و خاک و پیامدهای ناشی از آن، امروزه یکی از مهم‌ترین مشکلات زیست محیطی به شمار می‌رود و این مسئله سبب کاهش کارایی و توان تولیدی خاک و تنزل کیفیت آب می‌شود که تهدیدی برای کشاورزی پایدار و کیفیت محیط‌زیست است و مشکلات اقتصادی و اجتماعی متعددی پدید می‌آورد.

کارشناسان حوزه منابع طبیعی و جهاد کشاورزی اذعان دارند؛ اجرای طرح‌های آبخیزداری نقش مهمی در جلوگیری از سیلاب، فرسایش خاک و بروز خسارت در اراضی کشاورزی و محصولات کشاورزی دارد، چرا که آبخیزداری فرایند شناخت، برنامه‌ریزی و تنظیم مجموعه اقدامات در ارتباط با حفظ و احیا منابع پایه و بهره‌برداری معقول از منابع طبیعی در یک حوضه آبخیز، بدون وارد آمدن اثرات زیان بار در محیط طبیعی است که از اثرات جانبی آن حفظ آب و خاک و افزایش رطوبت خاک است که به تقویت پوشش گیاهی طبیعی جنگلی یا کشاورزی و در نتیجه بهبود وضعیت معیشتی مردم محلی و بهبود وضعیت آبخیزداری و آبخوان‌داری کمک می‌کند و بسیار مقرون به صرفه است.

از طرف دیگر مبانی اجرایی آن از تکنولوژی بسیار ساده و کم هزینه استفاده کرده و به راحتی توسط مردم بومی قابل پیاده‌سازی و الگوبرداری است، چرا که سازه‌های آبخیزداری امری مهم در پیشگیری و کاهش تخریب‌های ناشی از سیل و هدایت سیلاب‌ها به مسیر سازندگی است، بنابراین اجرای طرح‌های آبخیزداری، به عنوان اولویت زیرساختی، نقش مهمی در کاهش تخریب‌های ناشی از جاری شدن روان‌آب‌ها و سیلاب‌ها ایفا می‌کند، از مهمترین اهداف اجرای سازه‌های کنترلی آبخیزداری در مسیر رودخانه‌ها به ویژه در بالادست مناطق مسکونی و حوزه‌های آبخیز منتهی به حریم شهر و روستاها، کنترل سیل و رسوب به شمار می‌رود، زیرا پروژه‌های آبخیزداری اجرا شده همواره در حوضه‌های آبخیزداری موجب افزایش آبدهی قنوات، چشمه‌ها و چاه‌های پایین دست می‌شود.

متخصصان و کارشناسان معتقدند؛ در اسناد و قوانین بالادستی نظام جمهوری اسلامی ایران به خوبی به موضوع آبخیزداری و آبخوان‌داری پرداخته شده است، اما در قوانین موضوعه نیز لازم است به این موضوع مهم بیشتر پرداخته شود، بنابر اعلام مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی تدوین قانون جامع درباره آبخیزداری و آبخوان‌داری امری ضروری است.

بهترین و ارزان‌ترین روش برای رفع بحران کم آبی از نظر محیط زیست و اقتصادی

آهنگ کوثر؛ استاد تمام، پدر آبخوان‌داری ایران و عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان فارس، دکتری روابط آب و خاک و گیاه، با گرایش مهندسی آبیاری و آب‌شناسی جنگل از دانشگاه “اورگن” آمریکا، معتقد است: سیلاب یک برکت است، این نادانی ماست که سیل را دردسر و مصیبت می‌دانیم، اگر سیل نبود، در بیشتر مناطق جهان حیات نبود، سیلاب‌ها باید باشند تا سفره‌های آب زیرزمین سیراب شوند، تنها نکته مهم اینجاست که ما بتوانیم سیلاب‌های جاری را مهار و از برکت خدا به شکل مطلوب استفاده کنیم.

پدر آبخوان‌داری ایران، آبخوان‌داری را این‌گونه تعریف می‌کند: آبخوان‌داری یعنی مدیریت پایدار آبخیز که این تنها مربوط به آب نیست و شامل کل منابع طبیعی می‌شود، آبخوان‌داری یعنی آبخیزداری زیر و روی زمینی. یعنی ما فقط برای نگهداری آب به روی زمین تکیه نمی‌کنیم و از زیر زمین هم کمک می‌گیریم، به زبانی ساده‌تر به جمع‌آوری و مدیریت آب در زیر زمین آبخوان‌داری گفته می‌شود.

بنابر اعتقاد پدر آبخوان‌داری ایران؛ همان‌طور که سدسازی در خیلی از نقاط نادرست است، آبخوان‌داری نیز در همه جا مناسب نیست و در خاک نرمی که ریگ وجود ندارد، نمی‌شود آبخوان‌داری کرد، در چنین مناطقی باید زراعت سیلابی کرد؛ کاری را که مردم چندین هزار سال است انجام می‌دهند، به بیانی دیگر هر جا آبرفت درشت‌دانه و سیلاب با کیفیت خوب داشته باشیم، می‌توانیم آبخوان‌داری کنیم که در سطح ایران نزدیک به ۴۳ میلیون هکتار است، یعنی نزدیک به یک چهارم سطح کشور ما بالقوه می‌تواند روی آبخوان قرار داشته باشد.

کوثر معتقد است؛ با توجه به آزمون و خطاهای صورت گرفته و نتایج به دست آمده، بهترین و ارزان‌ترین روش برای رفع بحران کم آبی از نظر محیط زیست و از لحاظ اقتصادی در جایی که امکان تغذیه مصنوعی وجود دارد، آبخوان‌داری و آبخیزداری زیر و روی زمینی است، از این رو بیش از چهار دهه از تجربه اجرای شگردهای نوین دانش آبخوان‌داری در کشور می‌گذرد، در کشوری که میانگین تبخیر سالانه آن افزون بر دو متر است، بهترین تمهید مدیریتی برای انباشت مطمئن و پایدار آب، استفاده از مخازن زیرزمینی یا همان آبخوان‌های درشت‌دانه است، نه سدهای عظیم! آبخوان‌هایی که دست‌کم در وسعتی معادل ۱۴ میلیون هکتار از خاک ایران شناسایی شده و قابل دسترس هستند و قادرند به راحتی تا ۵ هزار میلیارد مترمکعب هرزآب کشور را به آبی ناب و گوارا تبدیل کنند، آبی که هیچ هم‌وطنی از نهیب سیل‌گونه آن نهراسد و در حقیقت نعمت باشد تا نقمت!

۶۵۹ شهر کشور در معرض سیلاب شدید قرار دارد

بر این اساس، حمید نوری، مدیرکل دفتر آبخیزداری و حفاظت خاک سازمان منابع طبیعی کشور نیز هشتم آبان‌ماه جاری گفته است؛ ۲۸ درصد اراضی کشور در معرض سیلاب شدید است که تعداد ۶۵۹ شهر را در بر می‌گیرد و این در حالی است که افزایش میزان مصرف منابع زیرزمینی موجب بروز فرونشست‌ها در کشور به میزان ۱۰ تا ۳۰ سانتی‌متر شده است، مطابق آخرین ارزیابی صورت گرفته میزان تبخیر آب در کشور سه برابر و میزان فرسایش پنج برابر میانگین جهانی است یعنی هر ساله ۲ میلیارد تن خاک در کشور فرسایش می‌یابد، از این رو در سال‌های اخیر تاکید بر اجرای طرح‌های آبخیزداری و آبخوان‌داری با هدف تأمین امنیت زیستی، غذایی و انرژی کشور بوده است.

وی در ادامه معتقد است؛ با توجه به تغییرات اقلیمی، مخاطرات طبیعی و وسعت ۱۳۴ میلیون هکتاری عرصه‌های منابع طبیعی باید نسبت به انسجام بین بخشی، تخصیص اعتبارات لازم، وضع قوانین جامع، تصویب لایحه آبخیزداری و توجه به ارزش اقتصادی جنگل‌ها و مراتع با هدف پیش نیازها و الزامات اجرای مناسب عملیات آبخیزداری توجه شود، تاکنون در ۹۰ میلیون هکتار از اراضی کشور عملیات آبخیزداری انجام نشده است که با توجه به وسعت این عرصه، توجه و اعتبار ویژه‌ای برای پوشش سطح یاد شده می‌طلبد یعنی ۷۳۹ هزار میلیارد تومان اعتبار برای اجرای عملیات آبخیزداری نیاز دارد، اجرای ۱۴ میلیون هکتار طرح آبخیز تا جالیز، طرح آبخیزداری حوزه‌های مرزی و ساحلی به وسعت ۲۵ میلیون هکتار، رعایت تناسب طرح‌های سدسازی با آبخیزداری و مشارکت جوامع محلی در حوزه‌های آبخیز را از دیگر اولویت‌ها عنوان کرد.

بدون شک آبخیزداری یکی از سدهای مهم و مؤثر در مقابله با سیلاب است که علاوه بر رام کردن جریان آب، موجب ذخیره آب نیز می‌شود و رواناب‌هایی را که احتمال تبدیل شدن به سیل دارد به سفره‌های زیرزمینی هدایت و ذخیره می‌کند، بنابراین باید در مناطق پرباران، در معرض سیلاب و با شیب بالا به صورت ویژه در دستور کار قرار گیرد که این امر طی سال‌های اخیر و پس از سیلاب‌های سال ۹۸ تا حداقل قبولی در استان‌های نیازمند پیگیری و تأمین اعتبارات لازم برای اجرا و عملیاتی شدن، طرح‌های حیاتی آبخیزداری و آبخوان‌داری برای نجات زمین قلمداد می‌شود.

مزایای اجرای طرح‌های آبخیزداری برای کاهش خسارات سیل

آن‌گونه که حسن وحید، معاون آبخیزداری، امور مراتع و بیابان سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور اوایل امسال در سفر به اصفهان اعلام کرده است؛ تاکنون در حدود ۲۳ درصد از حوضه‌های آبخیز کشور معادل ۳۱ میلیون هکتار عملیات آبخیزداری انجام شده است و طبق برنامه تا پایان سال مالی ۱۴۰۱ (شهریور ۱۴۰۲) بیش از دو میلیون هکتار طرح آبخیزداری اجرا خواهد شد، زیرا هر هکتار آبخیزداری ۵۳۰ مترمکعب آب را کنترل می‌کند و بر اساس ارزیابی‌ها با اجرای طرح‌های آبخیزداری بیش از ۷۰ درصد خسارات سیل کاهش پیدا می‌کند.

وی حفاظت خاک را یکی از مهم‌ترین مباحث طرح جامع منابع طبیعی می‌داند و معتقد است که اجرای طرح‌های آبخیزداری می‌تواند هفت تا هشت تُن فرسایش خاک را کنترل کند، چرا که میزان فرسایش خاک در کشور ۱۵.۴ تن بر هکتار برآورد شده، به طوری که فرسایش خاک در اصفهان نیز ۱۶ تن در هکتار و حد معمول فرسایش خاک کشور است، اما باید مجموع اقدامات بیولوژیک، مکانیکی و بیومکانیکی در بخش‌های مرتع و بیابان اجرا شود، ضمن اینکه فرسایش خاک تنها در سطح‌های منابع طبیعی نیست، بلکه اراضی کشاورزی و طرح‌های عمومی و عمرانی نیز باعث فرسایش خاک شده است.

معاون آبخیزداری، امور مراتع و بیابان سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور اظهار کرده است که در حدود ۱۸ میلیون هکتار طرح مطالعاتی آبخیزداری داریم که امسال ۴ هزار میلیارد تومان برای طرح‌های آبخیزداری کشور تعیین شد و تاکنون ۸۰ درصد این مبلغ تخصیص یافته است، همچنین با توجه به فرسایش بالای خاک در استان اصفهان حدود ۷۰ میلیارد تومان اوایل سال جاری به طرح‌های آبخیزداری اصفهان اختصاص یافت و اوایل اردیبهشت نیز حدود ۱۸۰ میلیارد دیگر به طرح‌های آبخیزداری اصفهان به دلیل حساسیت این استان اختصاص دادیم.

ساخت ۷۵۰ سدهای آبخیزداری معضل اصلی زیست محیطی

تورج فتحی، معاون دفتر آب و خاک سازمان حفاظت محیط‌زیست کشور با بیان اینکه درمجموع اجرای طرح‌های آبخیزداری و آبخوان‌داری می‌تواند برای توسعه پوشش گیاهی، کنترل فرسایش خاک، ارتقای کیفیت محیط‌زیست منطقه‌ای و طبیعت مثبت و تأثیرگذار است، می‌گوید: طبق آئین‌نامه مقررات ارزیابی زیست محیطی سدهای آبخیزداری که ارتفاع آنها، ۲۰ متر و بالاتر باشد باید مطالعات ارزیابی «پی ای آر» بر روی آنان اجرایی شود، اما احداث بسیاری از این سدها بدون مطالعات انجام شده است تا نیازی به مجوز از سازمان محیط زیست نداشته باشند.

وی اظهار می‌کند: در سایت مدیریت منابع آبی کشور قابل شهود است که به لحاظ آماری تعداد بیشتر از سدهایی که وزارت نیرو احداث کرده کمتر از ۵۰۰ سدهای آبخیزداری است، اما نزدیک به ۷۰۰ تا ۷۵۰ سد توسط وزارت جهاد کشاورزی در سراسر استان‌ها ساخته شده است، همچنین بر اساس مطالعات ارزیابی زیست‌محیطی اجرا نمی‌شود، از این رو در مورد احداث این سدها بسیاری مواقع اجرای آنها فراتر از بحث آبخیزداری اتفاق می‌افتد؛ یعنی در مسیر تأمین آب بخش کشاورزی صرف می‌شود.

معاون دفتر آب و خاک سازمان حفاظت محیط‌زیست کشور ادامه می‌دهد: فرض کنید در اطراف شهرستان بجستان منطقه‌ای که بارندگی آن به طور متوسط کمتر از ۱۵۰ میلی‌متر در سال است در مناطقی از آن سدهای بتنی کمتر از ۲۰ متر تنها برای تأمین آب کشاورزی احداث شده و اجرای طرح‌های آبخیزداری، ارتقای کیفیت مراتع و موجودات، حفظ محیط‌زیست و یا آبخوان‌داری به روش تغذیه مصنوعی و کنترل سیلاب به هیچ‌وجه لحاظ نشده است، اقدامات قانونی که وزارت نیرو باید انجام دهد را به نوعی وزارت جهاد کشاورزی اجرا می‌کند که این اقدام با قوانین و مقررات مغایرت دارد، به طور اختصاصی باید وزارت نیرو در مورد صدور مجوزهای بهره‌برداری اقدام کند، اما هنگامی که این‌گونه سدها در حوزه آبریز کشور ساخته می‌شود، آمار این سدها از ارقام سدهای تحت مدیریت وزارت نیرو، بالاتر می‌شود، در بعضی از حوزه‌های آبریز نسبت به سدهای اصلی که وزارت نیرو اجرا کرده، اثرات تجمعی بیشتری بر محیط زیست مناطق به همراه داشته است.

وی می‌افزاید: به عنوان مثال رودخانه زرین‌رود مهمترین رودخانه تأمین‌کننده حقابه دریاچه ارومیه است که بر روی این رودخانه سدی بزرگ زرین‌رود توسط وزارت نیرو احداث شده است، اما در حوزه استحفاظی استان آذربایجان شرقی بیش از ۹۰ تا ۱۰۰ سد را وزارت جهاد کشاورزی اجرا کرده است، در حالی که وزارت نیرو در حوزه استحفاظی این استان که در دو تا سه بخش آبریز (دریاچه ارومیه، رودخانه ارس، رودخانه سفیدرود) استقرار دارد، بیش از ۹۳ سد کوچک و کمتر از ۲۰ متر توسط وزارت جهاد اجرا شده که هیچ کدام از آنها مطالعات ارزیابی محیط‌زیستی نداشته و حتی اثرات مطالعات تجمعی آن انجام نشده است، به طور قطع تعداد زیاد این سدها بدون شک بر محیط‌زیست اثرات مخرب ایجاد کرده است، اما تاکنون مطالعاتی روی تأثیرات تخریب‌کننده آنها صورت نگرفته که چه وضعیت نامناسبی را برای حوزه آبریز رقم زده و از سوی دیگر آن طور که باید بررسی نشده است که فاکتورهای و شاخص‌های زیست محیطی در اثر اجرای این سدها در مناطق مختلف حوزه آبریز چیست؟ همچنین کدام یک از سدها احداثی بیشترین اثرات مخرب را داشته و باید برای حفاظت از محیط‌زیست برداشته شود؟

فتحی تصریح می‌کند: تاکنون در حوزه قانون‌گذاری و تدوین قوانین نوین، هیچ‌گونه اقدامی روی این سدها اجرا نشده و از سوی دیگر وزارت جهاد کشاورزی نیز چنین فعالیت‌هایی را متوقف نکرده است، بلکه این وزارتخانه همچنان در حوزه‌های آبریز به ویژه در سرشاخه‌های در حال اجرا سدهای آبخیزداری است، مطابق قانون در حوزه‌های اصلی رودخانه‌های دائمی همچون دز و کارون وزارت نیرو در اجرای سدها و طرح‌های هیدرولیکی دخیل است، اما با اطمینان می‌گویم که هیچ سرشاخه‌ای در کشور نداریم که سدهای کمتر از ۲۰ متر، توسط وزارت جهاد در آنها اجرایی نشده باشد.

وی می‌گوید: براساس قوانین و مقررات؛ وظایف سازمانی و تشکیلاتی وزارت جهاد، اجرای طرح‌های حفاظتی در حوزه آبریز برای حفظ مراتع، پوشش گیاهی و جنگل‌های کشور است، اما وزارت نیرو در حوزه آب مسئولیت دارد، هنگامی‌که پای ساخت ابنیه هیدورلیکی به میان می‌آید، وزارت جهاد کشاورزی بدون هماهنگی و دریافت مجوز از وزارت نیرو و سازمان محیط‌زیست اقدام به ساخت تعدادی زیادی از سدهای آبخیزداری در کشور کرده است.

ضرورت توجه به جانمایی جانمایی اجرای سدهای آبخیزداری

معاون دفتر آب و خاک سازمان حفاظت محیط‌زیست کشور درباره تأثیرات ساخت سدهای آبخیزداری از سوی وزارت جهاد کشاورزی، اظهار می‌کند: احداث تعداد بسیاری از این سدها اثرات منفی در محیط‌زیست داشته است، زیرا اجرای این پروژه‌ها با نگاه بهره‌برداری از طبیعت اتفاق افتاده است و رویکرد حفاظت طبیعت، حفظ جنگل‌ها، ارتقای کیفیت مراتع و پوشش گیاهی در آنها دخیل نبوده است، چرا که از حدود چهار دهه گذشته طبق رتبه‌بندی بسیاری مراتع کشور از کیفیت مطلوبی برخوردار بودند، اما اکنون به دلیل چرای بی‌رویه دام، فعالیت‌های مختلف انسانی و اجرایی نشدن طرح‌های حفاظتی این مراتع در حد متوسط و پایین‌تر قرار دارند و حتی بخش بسیاری از جنگل‌ها نابود شدند.

وی ادامه می‌دهد: اکنون با احداث این میزان سد آبخیزداری؛ سوال این است که آیا نباید ارتقای کیفیت مراتع یا حفاظت مناسب از جنگل‌ها، پیش‌تر و متناسب‌تر از وضعیت فعالی بود؟ چراکه به لحاظ آمارها، ساخت سدها در کشور اندک اجرا نشده است، اما نه تنها مراتع، پوشش گیاهی و جنگل‌ها حفظ نشده‌اند و به قطع یقین تأثیرات آن در محافظت تنوع زیست محیطی می‌توانیم بگویم ناچیز بوده است.

فتحی در پاسخ به پرسشی مبنی بر اینکه احداث سدهای آبخیزداری تا چه میزان بر تأمین منابع آبی سفره‌های زیرزمینی و کاهش اثرات فرونشست زمین تأثیرگذار است؟ می‌افزاید: بدون شک اثر این سدها در برابر چنین پدیده‌هایی بسیار تأثیرگذار است، اما باید به جانمایی اجرای این سدها نگاه شود، زیرا سدهایی که به طور عموم با این آمارهای قابل توجه در کشور ساخته شده در سرشاخه‌ها است، از این رو وقتی در مورد پدیده فرونشست، افت و کسری مخازن آب‌های زیرزمینی اظهار نظر می‌کنیم، اکثر این پدیده‌ها در دشت‌ها و مناطق پست و منتهی‌الیه یک حوزه آبریز است.

وی ادامه می‌دهد: ساخت سدهایی با ارتقای کمتر از ۲۰ متر آبخیزداری باید در مناطقی اجرا شود که سیلاب‌ها و رواناب‌های بالادست با جمع‌آوری و رهاسازی به تغذیه طبیعی آبخوان‌ها کمک کند، برای نمونه در دشت هشتگرد، جانمایی سدها در محدوده رودخانه «کردان» قسمت ورودی رودخانه به این دشت تأثیرگذار است یا دشت تهران روی رودخانه «وردآورد» این سد باید در بالاست منطقه ۲۲ اجرا شود تا آب رهاسازی سیلاب‌ها برای تغذیه وارد آبخوان دشت‌ها شود، اما این میزان سدهای آبخیزداری در سرشاخه‌ها اجرا شده است. یعنی در فاصله بسیار دورتر از نواحی که آبخوان‌ها تغذیه شوند، زیرا در سرشاخه‌ها زمین‌های کشاورزی و باغات توسعه پیدا کردند و وزارت جهاد کشاورزی برای تأمین آب آنها این سدها را احداث کرده است و از سوی دیگر برای بنای آن دلایلی مانند تأمین امنیت غذایی را برمی‌شمارند که وزارت نیرو تاکنون نتوانسته با موج فراگیر اجرای چنین سدهایی مقابله کند.

معاون دفتر آب و خاک سازمان حفاظت محیط‌زیست کشور، احداث و اجرای این میزان سد آبخیزداری را یکی از معضلات اساسی محیط‌زیست می‌داند و می‌گوید: تاکنون به این موضوع کمتر توجه شده است و از سوی دیگر وزارت جهاد کشاورزی، طبق قوانین و مقررات مشمول، اجرای این طرح‌ها نبودند، اما بدون هیچ‌گونه مجوز از سازمان محیط‌زیست کشور با تأمین اعتبارات از منابع استانی این سدها را اجرایی کرده است، این‌طور نیست که وزارت جهاد کشاورزی در ستاد هماهنگ کننده باشد، بلکه اداره جهاد کشاورزی هر استانی به صورت سنواتی در طرح‌های تملک داری خود اعتبار لازم را پیش‌بینی می‌کند و طی مدت دو تا سه سال این سدها را اجرا می‌کنند و چنین مسائل سبب شده که اثرات تجمعی این سدها هیچ زمانی مورد توجه قرار نگیرد.

وی پیرامون ارائه راهکارهایی برای ایفای نقش مؤثر سازه آبخیزداری و آبخوان‌داری در کنترل سیلاب، تقویت سفره‌های زیرزمینی، افزایش میزان آب چشمه‌ها، قنوات، چاه‌ها، ارتقای کیفیت مراتع و حفاظت جنگل‌ها و پوشش گیاهی، اظهار می‌کند: در مرحله اول باید قوانین و آئین‌نامه اجرای این طرح‌ها اصلاح تا از اقدامات و پیگیری وزارت جهاد کشاورزی در احداث این سدها همچون گذشته جلوگیری شود و از سوی دیگر هماهنگی بیشتر و نزدیک‌تر با وزارت نیرو و جهاد کشاورزی در اجرای چنین طرح‌هایی صورت گیرد.

۸ منطقه شهری پرجمعیت اصفهان با خطر بالای وقوع سیلاب

ابوطالب امینی، مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان اصفهان پیرامون لزوم توجه به آبخیزداری و نقش آن در مهار سیلاب‌ها، می‌گوید: براساس برنامه ششم توسعه و مطابق توجیه ارائه شده توسط وزارت جهاد کشاورزی، میزان ۵۰۰ تا ۶۰۰ هزار هکتار اصفهان در دستور کار آبخیزداری قرار دارد و مطالعات براساس اولویت، مناطق به پرخطر، کم‌خطر و پایین تقسیم‌بندی شده است.

وی با بیان اینکه هشت منطقه شهری پرجمعیت استان اصفهان با خطر بالای وقوع سیلاب در زمان بارش‌های شدید روبه‌رو است و این پدیده احتمالی، خسارت‌های زیادی به آن مناطق وارد خواهد کرد، اظهار می‌کند: شهرهای کاشان، فولادشهر، شهر جدید بهارستان، سپاهان‌شهر، گلشهر گلپایگان، مسکن مهر نطنز و مسکن مهر گلپایگان به دلیل تراکم بالای جمعیت با خطر بسیاری در هنگام وقوع سیلاب مواجه هستند، از این‌رو کاهش خطر در این نواحی نیازمند اجرای طرح‌های آبخیزداری و ایمن‌سازی است.

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان اصفهان پیرامون اینکه مطالعات دقیق بهترین راهکار پیش‌روی متولیان در کاهش میزان خطرات احتمالی است، می‌افزاید: انجام اقدامات آبخیزداری با اهداف کنترل سیلاب، کاهش فرسایش، توسعه پوشش گیاهی و جلوگیری از خسارات سیل به مناطق پایین دست، پیش‌بینی می‌شود در صورتی که سالانه ۲۰۰ تا ۲۵۰ میلیارد تومان برای این کار اختصاص یابد، اقدامات انجام شده، طی پنج سال آینده به نتیجه برسد.

وی با اشاره به آبگیری بندها و سازه‌های آبخیزداری در پی سیلاب‌های مردادماه در استان اصفهان، تصریح می‌کند: در پی سیلاب‌های اخیر بند سه و پخش سیلاب وَزوان از توابع شهرستان میمه، پخش سیلاب مَرغ و دُنبی در دولت‌آباد شهرستان برخوار، بندهای شهرستان اردستان از جمله روستای نُهوج، بند مهرجان در خوروبیابانک، پخش سیلاب مجلسی در شهرستان مبارکه، بندهای سنگی-ملاتی در شهرستان‌های چادگان، خوانسار و فریدونشهر نیز آبگیری شد، زیرا این بندها با کنترل سیلاب از بروز خسارت جلوگیری و به تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی کمک می‌کنند.

رفع خطر از نقاط سیل‌خیز مستلزم اجرای طرح‌های آبخیزداری است

امینی با بیان اینکه بارش‌های اخیر سال گذشته، سبب استحصال ۱۰ میلیون مترمکعب سیلاب در مناطق مختلف استان شد، می‌گوید: با نبود طرح‌های آبخیزداری، این سیلاب خسارات بیشتری را به اطراف و به ویژه منازل، مزارع، جاده‌ها و عرصه‌های طبیعی استان وارد می‌کرد.

وی سازه‌های آبخیزداری استان اصفهان را شامل بندهای ذخیره‌ای، خاکی، سنگی ملاتی، بتنی و سیل‌بند در کنترل و مهار سیلاب معرفی می‌کند و می‌افزاید: افزایش سازه‌های آبخیزداری در چند سال اخیر، بستر بهره‌مندی هرچه بیشتر از بارندگی‌ها و منابع آبی سطحی را فراهم کرده است تا جایی که از سیلاب برای تغذیه بالاتر منابع آب زیرسطحی استفاده شود.

مدیرکل منبع طبیعی و آبخیزداری استان اصفهان خاطرنشان می‌کند: با توجه به اهمیت اجرای پروژه‌های آبخیزداری در کنترل سیلاب و ذخیره منابع آبی و روان‌آب، چندین پروژه آبخیزداری امسال طی هفته دولت در شهرستان‌های سمیرم، لنجان، اردستان و خور و بیابانک به بهره‌برداری رسید.

وی پیش‌تر با بیان اینکه، ۸۰ نقطه سیل‌خیز اصفهان بیشتر نواحی بیابانی را در بر می‌گیرد، زیرا این چنین مناطقی مستعد بروز سیل و سیلاب است، اعلام کرده است که طی یک سال اخیر در ۲.۵ میلیون هکتار از اراضی استان اصفهان انجام شده است، بر همین اساس در ۱۷۰ نقطه استان که از لحاظ وقوع سیل و سیلاب وضعیت بحرانی دارد، طرح‌های آبخیزداری و کنترل و مهار سیل صورت گرفته است، همچنین دخل و تصرف اراضی، ایجاد شهرک‌های جدید، توسعه شهرها، گسترش کشاورزی و فعالیت بیشتر صنایع از جمله عوامل غیرطبیعی است که اراضی را از حالت طبیعی خود خارج و مستعد بروز سیلاب می‌کند.

کاهش تداوم فرونشست زمین با اجرای پروژه‌های آبخیزداری

محمدعلی کاظمی، معاون توسعه مدیریت و منابع سازمان جهاد کشاورزی در گفت‌وگو با خبرنگار ایمنا، با اشاره به خشکسالی‌های متوالی در استان، یکی از راهکارهای اساسی برای کنترل و مهار سیلاب‌ها، تغذیه آب‌های زیرزمینی، قنات‌ها و چاه‌ها را اجرای پروژه‌های آبخیزداری می‌داند و می‌گوید: افزایش پروژه‌های آبخیزداری و آبخوان‌داری به حفظ خاک و توسعه منابع طبیعی کمک می‌کند.

وی اظهار می‌کند: هدایت درست آب‌های سطحی و روان آب‌ها در مواقع بارندگی به‌ویژه در مناطق بیابانی مستعد بروز سیل، ازجمله ضروریاتی است که باعث می‌شود، زمین‌های کشاورزی و منازل مسکونی پایین‌دست مناطق پربارش دچار آسیب نشوند.

معاون توسعه مدیریت و منابع سازمان جهاد کشاورزی می‌افزاید: اجرای این طرح‌ها با اهداف مهم ایجاد بندهای سنگی و خاکی جهت کنترل و مهار سیلاب‌ها طی بارش‌های کوتاه‌مدت و سیل‌آسا، همچنین افت شدید تغذیه سفره‌های آب‌های زیرزمینی با تداوم برداشت‌های بی‌رویه دنبال می‌شود که اجرای به موقع آن‌ها در روند نفوذپذیری و تغذیه منابع آبی و آبخوان‌ها بسیار تأثیرگذار خواهد بود.

وی اضافه می‌کند: اجرای طرح‌های آبخیزداری با هدف حفظ آب، خاک و کنترل سیلاب و استحصال روان‌آب‌های سطحی برای تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی و پیشگیری از خسارت سیل به تأسیسات زیربنایی، مناطق مسکونی، باغات، مزارع کشاورزی و قنوات و چاه‌ها است.

کاظمی یکی از دلایل اصلی فرونشست زمین را برداشت‌های بی‌رویه منابع آبی و تخلیه سفره‌های زیرزمینی می‌داند و می‌گوید: بدون شک اجرای پروژه‌های آبخیزداری با هدف تغذیه آبخوان‌ها نه تنها تداوم سرعت فرونشست زمین را می‌کاهد، بلکه سبب تغذیه چاه‌ها و قنوات خواهد شد.

وی خاطرنشان می‌کند: سیلاب و باران‌های سیل‌آسا ازجمله بلایای طبیعی است که نتیجه‌ای جز فرسایش خاک و کاهش محصولات کشاورزی ندارد، اما با اجرای طرح‌های آبخیزداری می‌توان مانع این اثرات مخرب شد.

در نهایت؛ آبخیزداری مؤثرترین اقدام برای کاهش آثار خشکسالی و خسارات سیل است که اجرای عملیات آبخیزداری با هدف کنترل سیلاب و جلوگیری از تخریب ناشی از سیل، افزایش پوشش گیاهی، بهبود کیفیت خاک و افزایش آب‌های زیرزمینی انجام می‌شود، چرا که طرح‌های پخش سیلاب و تغذیه مصنوعی از اقدامات مؤثر در اجرای طرح‌های آبخیزداری است که می‌تواند بهبود درآمد و اشتغال کشاورزان و بومی‌های مناطق را نیز فراهم کند، از این‌رو بدون تردید یکی از منابع آبی در کشور، کنترل سیلاب‌های فصلی است، این سیلاب‌ها در اثر بارش‌های ناگهانی کوتاه مدت شدید پدید می‌آیند که در رودخانه‌های خشک فصلی جاری می‌شوند، اما آنچه که حائز اهمیت است کنترل این سیلاب‌ها، پیشگیری از احتمال خسارات وارده و جذب روان‌آب حاصله به سفره‌های آب زیرزمینی یا بهره‌گیری مستقیم از آنها است که چنین امر حیاتی و مهم با طراحی سازه‌های آبخیزداری وآبخوان‌داری استاندارد کم هزینه و مقاوم در مقابل سیلاب میسر می‌شود.