نقش و جایگاه میدان‌ها در هویت بخشی شهرها

فضای شهری یکی از بارزترین عرصه‌های تجلی هویت، فرهنگ و تمدن جامعه است، در واقع فضای شهری علاوه بر اینکه تجلی گاه رابطه عملکرد بین انسان و فضا است از نقطه نظر سیاسی، اقتصادی و اجتماعی نیز ارزش والایی برخوردار است.

با نگاهی مختصر به میادین شهری در ادوار مختلف می‌توان دریافت که این فضای شهری با ارزش‌ها و معیارهایی همچون احساس امنیت و آسودگی خاطر، تعادل، نظم احساس محصور بودن، نشانه یادمان و بسیاری عوامل دیگر هویت ساکنان را تعالی بخشیده است در واقع همه قریب به اتفاق میادین در گذشته از جمله مکان‌های محبوب ساکنان شهر بوده است، اما امروزه فضاهای شهری مناسبی برای بسیاری از فعالیت‌های مهم اجتماعی وجود ندارد.

به عنوان مثال در گذشته در هر دوره تاریخی در پایتخت و شهرهای بزرگ و مهم یک میدان حکومتی عمومی وجود داشت که بسیاری از جشن‌ها و مراسم اجتماعی، مذهبی و ملی در آن برگزار می‌شد، بسیاری از این میدان‌ها دارای فضای محصور طراحی شده بودند و این در حالی است که میدان‌های معاصر از لحاظ کالبدی فاقد بدنه‌ای مخصوص به خود است و آنها را می‌توان فضای باز و محصولی بین ساختمان‌های گوناگون و مستقل از یکدیگر دانست.

فضای شهری

فضای شهری، فضای بیرونی و عمومی است که در آن زندگی شهری اتفاق می‌افتد و از دو جز اصلی خیابان و میدان تشکیل می‌شود؛ شرط اساسی برای یک فضای شهری، وقوع تعاملات اجتماعی در آن است

پنج نوع اصلی فضای شهری شامل ورودی، گره، مسیر، لبه آب و پله است و در این میان گره‌ها به کانون‌های تأثیرگذار در ذهن شهروندان اطلاق می‌شود که ممکن است در نقش میدان محل تجمع باشند و یا در نقش فلکه محل تفرق؛ البته گره‌ها، شامل میدان محلی، شهری، تشریفاتی و فلکه‌ها هستند و در کل از گره‌ها، سکون، تجمع پذیری و یکپارچگی مورد انتظار است.

در طول دوره‌های مختلف تاریخی غالباً مردم و همچنین ویژگی‌های طراحی و چیدمان فضاهای خصوصی و عمومی مشابه بوده و از یکدیگر تأثیر گرفته است.

مطالعات نشان می‌دهد که اولین تمهیدی که انسان برای استفاده از فضای شهری به کار برده، میدان بوده است؛ میدان از تجمع خانه‌ها دور تا دور یک فضای باز به وجود می‌آید.

مناسب‌ترین کارکردها برای میدان، فعالیت‌های تجاری، فرهنگی و همچنین مسکونی است؛ برخی از پژوهشگران بر این باورند که میدان‌ها در شهرهای امروزی در نقش فلکه هستند نه میدان.

مقایسه میادین قدیم و جدید

امروزه میدان‌های قدیمی موجود در شهرها عموماً برای حرکت خودرو تغییر شکل و تغییر کاربری داده شده است.

این میدان‌ها که در بسیاری موارد واجد بدنه سازی مناسب و با ارزشی بوده به مرور و با تخریب ساختمان‌های قدیمی و جایگزینی آنها با ابنیه جدید، دچار بی نظمی شده و هویت اصلی خود را از دست داده است.

میدان‌های جدید الاحداث در توسعه‌های شهری اغلب به عنوان گره‌های ترافیکی و محل تقاطع شریان‌های اصلی مطرح است؛ این میادین معمولاً فاقد طرح کالبدی مناسب بوده و شکل گیری بدنه آنها تنها با تعیین کاربری تعریف می‌شود و بدنه سازی ها نیز عموماً با مرور زمان و با سلایق گوناگون مالکان و طراحان شکل می‌گیرد که از ویژگی‌های زیبایی شناسانه‌ای برخوردار نیست.

میدان‌هایی که روزگاری پاتوق و تفریحگاه شهروندان و همچنین با توجه به الگوهای تقلیدی محل گردش و پرسه زدن مردم بود به مرور با تغییر کاربری جوار آنها و تحول در نوع تفریحات تغییر هویت داده است.

آنچه اکنون از میدان وجود دارد همان است که در ذهن همگان و به طور یکسان از تقاطع چند خیابان که فضایی در میان آنها برای تفکیک حرکت سواره پدید آمده و با ترکیبی از پوشش گیاهی آبنما و فواره شکل می‌گیرد و هیچ ارتباط معقولی با انسان حرکت انسانی و حضور معنی دار از شهروندان برقرار نمی‌سازد.

راهکارهای مناسب برای طراحی میدان

مطالعات نشان می‌دهد که میدان مرکزی شهر باید به گونه‌ای طراحی شود که کاربری اندازه و فعالیت آن با محیط شهری پیرامون آن سازگاری داشته باشد و نباید به عنوان یک فضای غیر قابل استفاده به نظر برسد و برعکس یک میدان شهری باید فضای سرزنده برای لذت بردن افراد فراهم کند.

نکاتی که برای طراحی فرم میدان باید مورد توجه قرار گیرد عبارتند از اینکه فرم میدان باید نسبتاً ساده باشد، زیرا پیچیدگی و شکست زیاد در فرم میدان فضای آن را به چند زیر فضا تقسیم می‌کند در ضمن این فرم هر چه به فرم‌های تمرکز گرا نزدیک‌تر باشد شهروندان را به تعامل بیشتر با هم تشویق می‌کند.

باید توجه داشت که اندازه و ابعاد عناصر تعریف کننده میدان باید برای ناظر قابل اجرا باشد، اندازه میدان شهری باید طوری باشد که آسودگی کاربران را فراهم کرده و امکان انجام فعالیت‌های مختلف را فراهم سازد.

اندازه و داشتن تناسب همچنین محصوریت مناسب و در چه کلیت فضایی یک میدان از ویژگی‌های بسیار مهم محسوب می‌شود.

در طراحی میدان همواره باید تنوع کاربری‌ها و فعالیت‌هایی که ممکن است در آن رخ دهد را مدنظر قرار داد، فضاهای بزرگ‌تر می‌توانند فضای لازم برای نمایشگاه‌ها و اجراها را فراهم کنند؛ پس از بررسی فرم میدان و ارائه راهکارهایی برای آن اکنون نوبت به عملکردهای میدان می‌رسد.

میدان شهری باید فضای سرزنده و با نشاط باشد و کاربری‌های عمومی در بدنه‌های میدان باید مقید به ساعات اداری نباشند مثلاً سینما و رستوران نسبت به ادارات و بناهای دولتی در جذب گروه‌های مردم مؤثر تر است.

نتیجه گیری

طراحی میدان‌های شهری موضوع پیچیده‌ای است که تنها با شناخته نقش و اهمیت آنها امکان‌پذیر است این عرصه‌های مهم شهری باید به گونه‌ای طراحی شود که علاوه بر نشان دادن هویت شهر پاسخگویی شرایط و مقتضیات امروز نیز باشد.

راهکارهای پیشنهادی در زمینه‌های فرم میدان عملکردهای میدان ترافیک عبوری و پیاده و تجهیزات شهری ارائه شده است که می‌تواند در شرایط و مکان‌ها و زمان‌های متفاوتی بستگی به موضوع مورد استفاده قرار گیرد همچنین برای احیا و تجدید حیات میدان‌هایی که کیفیت فضایی خود را از دست داده اند، می‌توانند به کار برده شوند.

نقش و جایگاه میدان های شهری

مطالعه شهر از دوران کهن، به خصوص شهرهای ایران بعد از اسلام، تا زمانیکه شهرسازی از لحاظ ورود مفاهیم تازه، غریبه و گسستن از ارزش های گذشته خود قرار نگرفته است، گویای آن است که همواره میدان نیز همچون دیگر اندام های موثر و کارکردی، در حیات جاری شهر، حضوری موثر دارد به طوریکه میدان از دوره سلجوقیان به بعد شروع به تثبیت خود کرد و در دوره صفویه به مفاهیم عمیق و کارآمدی در معماری و شهرسازی رسیده و در دوران قاجار به نهایت نقش خود دست یافته است، اما رفته رفته نقش می بازد تا جایی که از سال های میانی دوره پهلوی هویت خود را از دست داده و در دو دهه اخیر نیز در بلاتکلیفی مطلق به سر می برد.

درکی که اکنون از میدان وجود دارد همانی است که در ذهن همگان و به طور یکسان از تقاطع چند خیابان که فضایی در میانه آن برای تفکیک حرکت سواره پدید آمده و با ترکیبی از پوشش گیاهی، آب نما و فواره شکل می گیرد و هیچ ارتباط معقولی با انسان، حرکت انسانی و حضور معنی دار انسان برقرار نمی سازد. میدان بدون حضور موثر و امن انسان و به منظوری معین معنی خارجی ندارد و حضور انسان در این فضای میانی تقاطع ها نه دارای معنی است، نه موثر است و نه امن.

میدان بر حسب ضرورت های مکانی و زمانی نقش و عملکرد های مختلفی به خود گرفته است. گاهی به صورت مکانی برای عرضه کالا بوده و زمانی فضایی حکومتی و دیوانی و یا مذهبی داشته است و در دوران معاصر بسیاری از عملکرد های کلاسیک آن به بنا ها منتقل شده است و به علت وضیعت و موقعیت فعلی، نمی توان عملکرد های گوناگون اجتماعی دوران گذشته را از آن انتظار داشت.

آنچه امروزه در مورد میدان های شهری مطرح است چگونگی فرم، نوع استفاده و پیوند آنها با بافت شهری است؛ در حالی که اکثر میدان های نوساز شهری در ایران فاقد طراحی صحیح برای این ویژگی ها است و تنها از جنبه معماری قابل بررسی است و بیشتر، محوطه ای است که به آن میدان اطلاق می شود و در عمل به اشغال وسایل نقلیه درآمده و به کلی تغییر شکل یافته است. برای میدان ویژگی ها و تعاریف مختلفی را می توان مطرح کرد که در زیر به نمونه هایی از آنها اشاره می کنیم:

– میدان فضایی است با سه بعد کاملا مشخص، دارای محدوده ای معین به داخل و خارج، که کف و بدنه آن از معماری تعریف شده ای برخوردار است. گرچه میدان های جدید و مهمی نیز وجود دارند که فضای شان جزء به جزء طراحی شده ولی دارای بدنه مشخصی نیستند.

– میدان فضایی است عمومی و قابل استفاده برای همگان و این وجه تمایزی است بین یک میدان و فضای باز و اختصاصی یک بنای مسکونی.

– میدان شهری مسقف نیست و همین مورد سالن های بزرگ و مسقف (پاساژ ها) را از آن متمایز کرده است.

– غالبا میدان شهری فضایی است، با سوابق ویژه تاریخی، یادبودها و آثاری از رخدادهای دوران گذشته شهر که چون خاطره ای محترم و مشترک برای شهروندان محسوب می شود.

– میدان، اگر کیفیت اقامت و گذراندن اوقات فراغت در آن مطلوب باشد، با اتبوه جمعیت، آمد و شد مداوم مواجه می شود، که دال بر جاذبه و کشش آن است؛ چنین میدانی از میدان های مورد علاقه مردم خواهد بود.

از دیر باز تاکنون بین طرفداران دو دیدگاه متضاد درباره شهرسازی، بحثی در گرفته است که هنوز نیز ادامه دارد: گروهی از شهرسازان اولویت را به جنبه های هنری شهرسازی داده و بیشتر بر روی فضاهای شهری تاکید می کنند، دسته دیگری اولویت را به جنبه های اجتماعی داده و بیشتر عملکرد فضا را مد نظر دارند. گرچه تاکنون اصول و قوانین بسیاری برای شهرسازی تدوین و تصویب شده و به اجرا در آمده است ولی این قوانین تا کنون نتوانسته است از ساختههای ناهنجار و بی قاعده در شهر ها جلوگیری کند. عکس العملی که در مقابل این ناهنجاری ها مشاهده می شود، نمایاگر علاقمندی بیشتر به فضاهای شهری و بازگشت به ایده ها هنری در شهرسازی است.

اینک با توجه به افزایش اوقات فراغت، فرصت مناسبی به دست آمده است تا با نوسازی میدان های قدیمی و احداث میدان های جدید امکانات مطلوبی برای گذران اوقات فراغت به شهروندان داده شود. نکته مهم اینکه آیا در طرحی که ارایه می شود انتظارها و سلیقه های گروهی مختلف مردم به اندازه کافی رعایت می شود یا خیر؟ و در همین جا تفاوت آشکار بین معماری و طراحی شهری و سایر هنرها به طور مشخص روشن می شود؛ زیرا برای مردم میدان شهری فضایی است که از آن استفاده های مختلفی می شود و این قابلیت در استفاده روزانه مردم از آن مشخص خواهد شد.

امروزه در شهرهای ما میادینی طراحی شده که بر گرفته از ذوق معماری و ابتکارات شهرسازی و معماری داخلی نیست.

این فضاها بدون توجه به فرهنگ ساکنان شهرها و همچنین نیازهای فوری و روزمره شان طراحی می شود و صرفا جنبه صوری و زیبایی ظاهری دارد. از این رو باید به اهمیت میدان ها و میزان تاثیر فضایی آنها در شهرها و همچنین رابطه آن با هویت ساکنان این شهرها بیشتر توجه کرد. یکی از ابتدایی ترین روش های طبقه بندی فضاهای عمومی شهری تقسیم آن به ۲ بخش اصلی فضاهای حرکت و فضاهای مکث است. در این روش فضاهای حرکت معبر و فضاهای مکث استقرار میدان نامیده می شود. یکی از عوامل کیفی شهرهای ما ایجاد آرامش در آنهاست که طراحی فضاهای شهری می تواند پیام آور این موضوع باشد. البته توجه به این نکته ضروری است که آنچه در میدان شرقی ایرانی اهمیت داشته کاربرد اجتماعی- اقتصادی آن است که به مراتب بیشتر از کاربرد دسترسی بوده است; اما امروزه به علت دوری و بی توجهی به سبک های ایرانی – اسلامی سبک های اصیل ایرانی در طراحی ها، به ویژه طراحی میدان شهری کمرنگ شده است. از این رو این سوال همواره مطرح است که طراحی میدان شهری باید چگونه باشد؟ یک میدان چه نقشی در شهر ایفا می کند؟آیا صرف زیبایی کافی است؟ آیا میدان ها باید به اشکال زیبایی مزین شوند؟ نقش میدان از نظر هویت بخشی به شهرها چگونه است؟ میدان های شهری در تامین آرامش روحی و روانی شهروندان چه نقشی ایفا می کنند؟

طراحی میدان ها، موضوع پیچیده ای است که بی توجهی به آن و توجه به قضایای صوری و ظاهری می تواند ما را از نظر شناخت نقش و اهمیت میدان ها باز دارد. میدان ها باید به گونه ای طراحی شوند که علاوه بر نشان دادن هویت شهر، کالبد وجودی سالیان دراز شهرها را نیز به نمایش بگذارند. از این رو شهر خوب باید دارای ساختارهای مطلوب نیز باشد. آلدورسی نیز مانند کریر با نگاه راسونالیست و کلاسیسیزم عقیده دارد کیفیت شهر به کیفیت کوچه و میدان ها بستگی دارد و شهر مطلوب، اجتماع ساختمان های مطلوب است نه میادین بی روح و بی هویت که زیبایی شهرها را به شکل صوری تضمین می کند. برای طراحی فضاهای عمومی میدان ها باید به تاثیر آنها بر شهر توجه لازم و کافی شود. به منظور درک اهمیت طراحی نقش میدان ها در شهرها میدان ها را از جنبه های مختلف بررسی می کنیم تا جایگاه نقش میدان ها در شهرهای ایرانی بیشتر نمایان شود.

از لحاظ آموزشی نقش میدان ها ظاهرا زیاد نمایان نیست. اما اگر طراحی میدان ها با فرهنگ ساکنان شهرها و پیشینه شهرها مغایرت نداشته باشد یا در طراحی از جنبه های فرهنگی ساکنان شهرها استفاده شود می توان آموزش های زیادی را به افراد جامعه داد. از این رو از منظر آموزشی نقش میدان ها غیرقابل انکار است.میزان تاثیرگذاری میدانی با تندیس یکی از بزرگان اهل علم و ادب مانند سهروردی و یک میدان با درخت نخل یا سنگ های تزئینی به یک اندازه نخواهد بود. بر این مبنا پرداختن به زیبایی ساختمان یک میدان کافی نیست بلکه باید جنبه های مختلف در طراحی یک میدان منظور نظر قرار گیرد.

شهری که دارای پشتوانه تاریخی و فرهنگی طولانی است، اما میدان های ایجاد شده در آن چیزی از هویت کالبدی شهر و آموزش و فراگیری تاریخچه شهر به نمایش نمی گذارد، یعنی فواصلی بین گذشته و امروز در شهر وجود دارد که شهر را از پشتوانه خود دور کرده و شکل بی روحی را به شهر بخشیده است. هر میدان یک فضای موقتی و دنیوی و یک پدیده کالبدی و اجتماعی است. به عقیده آلدروسی با وجود مسائل مختلف در طراحی میدان ها یک میدان باید در خور هویت یک شهر ساخته شود و یک شهر خوب باید از ساختارهای خوبی نیز برخوردار باشد. از این رو در ایجاد میدان ها باید از هنر معماری به نحو خوب بهره گرفت و با ادغام گذشته و امروز طرحی نو در خور یک شهر ارائه کرد که هویت خاص شهر را به نمایش گذارد که هم نشانگر ساختار خوب و با کیفیت برای شهر و هم نمایشگر علت وجودی یک شهر باشد اما متاسفانه امروزه در طراحی میدان ها به موارد اساسی توجه نمی شود.

طراحی میدان بسیج وزوان با المان چاه قنات و دار قالی  (هویت  تاریخی سه هزار ساله شهر وزوان  )