سفرنامه اصفهان:وزوان

https://telewebion.com/episode/0x1ba6625

https://www.aparat.com/v/uHitn?playlist=110652

معرفی شهر وزوان

شهر وَزوان در منتهی‌الیه شمالی استان اصفهان و در ۳۳ درجه و ۲۴ دقیقه عرض شمالی از خط استوا و ۵۱ درجه و ۱۱ دقیقه طول شرقی از نصف النهار گرینویچ قرار دارد. این شهر از شمال به شهر میمه و از شرق به کوه‌های کرکس از بلندی فلات مرکزی ایران محدود است و از جنوب به شاهین شهر و از غرب به شهرستان‌های گلپایگان و نجف آباد محدود می‌شود. فاصله شهر تا اصفهان ۸۵ کیلومتر و تا شاهین شهر ۷۰ کیلومتر و تا تهران ۳۱۴ کیلومتر می‌باش.

وَزوان در دشتی نیمه هموار در میانه دشت جلگه‌ای میمه واقع شده و ارتفاع آن از سطح دریا حدوداً ۲۰۰۰متر می‌باشد. موقعیت جغرافیای شهر موجب شده که این شهر دارای تابستان‌های گرم و خشک و زمستان‌های سرد و خشک باشد.

مساحت این شهر ۵۴۸ هکتار و جمعیت این شهر بالای ۷۰۰۰ نفر است.

از نظر هویت شهر، شهر از دیدگاه تاریخی یکی از شهرهای قدیمی استان بوده که متأسفانه بسیاری از جلوه‌ها و نمادهای باستانی از جمله آتشکده معروف وَزوان و بسیاری از ابنیه و قلاع قدیمی خود را بر اثر بی‌توجهی مسئولین از دست داده‌است.

امروزه بهترین و معتبرترین سند قدمت این شهر گویش محلی مردم که یکی از زبانهای مستقل و فعال قبل از اسلام در نواحی مرکزی ایران بوده و بیشتر لغات و اصطلاحات آن از لغات پهلوی اشکانی و ساسانی، اوستایی، فارسی دری و لغات دخیل ترکستانی و عربی تشکیل شده‌است.

این شهرستان دارای شخصیت‌های ممتاز و روحانیون برجسته و علماء طراز اولی بوده که برخی از ایشان در جهان اسلام نیز از شهرت چشمگیری برخوردارند. معروفترین ایشان مرحوم آخوند عبدالکریم گزی مؤلف کتاب تذکره القبور، ملامحمدنقی گزی و ملا مهدی گزی و ملا محمد باقر معروف به ابوالفقراء صاحب کتاب کنزالفقراء و شعراء معروفی چون جنتی گزی و درویش عباس گزی با بیش از ۱۳ هزار بیت از اشعار گوناگون با زبان گزی و هنرمندان چون رزاقی گزی در شهر گز زندگی می‌کرده‌اند.

پیشینه شهر وَزوان

در کتب تاریخی، شهر وَزوان به نام‌های راجان و واجان آمده‌است.^{[نیازمند منبع]} وَزوان با پسوندِ وان به معنی چشمه و محل آب، مقسّم آب و محل تقسیم آب است.^{[نیازمند منبع]} در کتاب فرهنگ دهخدا در مورد شهر وَزوان، وجه تسمیه شهر وَزوان به معنی وزیدنِ باد یاد شده‌است.^{[نیازمند منبع]}

از بقایای آثار تاریخی در دوره‌های تاریخی هسته اولیه شهر وَزوان نشانگر آن است که این منطقه از قرن دوم و سوم هجری به بعد مسکونی و آیاد بوده‌است. پس از پیدایش اسلام و از رونق افتادن آتشکده‌ها، مردم ساکن قلعه مستقر در تپه‌های شمال شهر فعلی (هسته اولیه شهر وَزوان) آنجا را رها کرده و در غرب قلعه باستانی، شهر نوین وَزوان را پایه‌گذاری نمودند.^{[نیازمند منبع]} درتپه‌های شمال شهر وَزوان محل مسکونی بزرگی بوده‌است که به دلایل نامعلومی تخریب گردیده‌است.

کشاورزی

کشاورزی شهر وَزوان در گذشته معروف بوده‌است. وجود قنوات متعدد در منطقه حاکی از سابقه طولانی و پرتحرک مردم در امر کشاورزی است. لیکن به واسطه خشک سالی‌های متوالی ونیز به واسطه عدم نگهداری و لایروبی بموقع، قنوات این شهر دچار کم‌آبی و رکود کشاورزی و از بین رفتن باغات و در نتیجه روی آوردن کشاورزان به شهرها وتغییرشغل آنهاراسبب شده‌است. محصولات عمده کشاورزی آن که به‌طور مختصر تولید می‌شود شامل:غلات، گندم و جو، صیفی جات، زرشک، گل محمدی و… می‌باشد. از محصولات سر درختی می‌توان به پرورش درختانی نظیر، بادام، به و… اشاره نمود.

صنایع و مشاغل

از صنایع این شهر می‌توان سنگبری، قلم زنی، معرق کاری و کشاورزی و دامداری را نام برد که بیشتر کارخانه‌های سنگبری در شهرک صنعتی نگین وَزوان قرار دارند.

آسیاب‌های محدوده وَزوان

آسیابِ بان (آر بان): که در ابتدای زمین‌های کشاورزی وَزوان قرار داشت و آب قنات بزرگ وَزوان مشغول به کار بوده.

آسیابِ علی (آر علی): با فاصله حدود ۵۰۰ متر از آسیاب بالا قرار داشت و با آب قنات بزرگ وَزوان که س از عبور از آسیاب بالا به این آسیاب می‌رسید کار می‌کرده.

آسیابِ چاله‌مشته (آر چال‌مشته): واقع در نزدیکی ضلع شمالی استخر فعلی حاجی‌آباد که این آسیاب هم با آب قنات بزرگ وَزوان کار می‌کرده.

آسیاب کاسه (آر کاسه): واقع در خیابان حافظ که با آب قنات قاسم‌آباد دایر بوده و به دلیل گود بودن و کاسه مانند بودن آن آن را آسیاب کاسه می‌نامیدند.

آسیاب رئیس (آر رئییس): واقع در جنوب رودخانه شهر وَزوان که فقط در فصل زمستان با آب قنات بزرگ وَزوان دایر بوده و در فصول دیگر فعال نبوده ـدلیل فعال بودن استفاده از آب‌های هرز زمستانی بوده)

آسیاب دولت‌آباد (آر دولت‌آباد): واقع در محدوده قنات خسروآباد و متعلق به خسروآباد.

آسیاب قرقره (آر قرقره): متعلق به قنات ونداده که در محدوده پاقلعه یا تپه تاریخی واقع بوده

قلعه‌های تاریخی شهر وَزوان

• قلعه دهنو: در انتهای خیابان امام خمینی واقع بوده که به محله دهنو معروف می‌باشد. در قدیم دارای ۸ برج بوده که ساکنان محله دهنو در این قلعه سکونت داشته‌اند و در مواقع اضطراری با بستن دروازه‌های آن از خود محافظت می‌کرده‌اند که در حال حاضر دو برج آن هنوز پابرجاست.
• قلعه بزرگ وَزوان: که مشتمل بر دیوارهای دورتادور شهر فعلی وَزوان (محله بالا) و قریب به ۹ برج و چندین دروازه بوده که در حال حاضر فقط سه برج آن پابرجاست (در بافت قدیمی شهر).
• قلعه اَعظمی‌ها: که در مرکز شهر واقع شده و مسکونی می‌باشد و تمامی برج و باروهای آن سالم و پابرجاست.

قنات‌های شهر وَزوان

• قنات بزرگ و تاریخی وَزوان: که با ساختار کاریزهای دوطبقه و سد منحصر به فرد زیرزمینی ساخته شده از ساروج و به جای مانده از دوران ساسانیان است. این قنات در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده و جزء لیست پیشنهادی ثبت در یونسکو نیز می‌باشد.
• قنات حاجی‌آباد: مظهر این قنات از شمال شهر وَزوان شروع و تا انتهای زمین‌های کشاورزی در دو رشته به طول تقریبی ۱۵۰۰ متر قرار دارد.

دیگر آثار تاریخی

کاروانسرای عباسی رباط آغا کمال وَزوان

واقع در مراتع قسمت شرقی وَزوان (رباط آغاکمال) که یکی از کاروان سراهای باقی‌مانده از ۹۹۹ کاروانسرای بنا شده در عصر شاه عباس صفوی است.

برج میل

در جنوب وَزوان قرار داشته و به گفته قدما قلعه‌ای در این محل واقع بوده که برجی از آن بر جای مانده بوده و در حال حاضر دیواره‌هایی از این برج باقی‌مانده که گویای وجود این قلعه است.

قلعه حَنبل

در قسمت شمال شرقی وَزوان واقع بوده و محل فعلی آن به پا قلعه معروف است. این قلعه متعلق به حَنبل، حاکم وَزوان در زمان امام محمد باقر بوده و پیش از آن نیز آتشکده‌ای (آتشکده وَزوان) در محل این قلعه دایر بوده‌است.

قبرستان قدیمی وَزوان

در این قبرستان آثاری از قبور زرتشتیان باستان وجود دارد که سنگ قبرهایی از آنان به جای مانده ولی قسمتی از آن در طرح خیابان جنب آن قرار گرفته و قبور زیادی از آن تخریب و از بین رفت؛ ولی با این حال هم اینک نیز شواهدی از آن موجود است.

حمام تاریخی وَزوان (حمام میرزا اَبوتراب وَزوان)

مشتمل بر دو حمام زنانه و مردانه بوده‌است.

علمی و دانشگاهی

دانشگاه پیام نور مرکز وَزوان

یکی از مراکز نسبتاً قدیمی دانشگاه پیام نور است که مهر ماه ۱۳۷۱ در رشته مدیریت دولتی و جغرافیا که از طریق کنکور سراسری پذیرفته شده بودند فعالیت آموزشی خود را آغاز نموده‌است. اکنون پس از قریب به ۱۸ سال از عمر این دانشگاه، شاهد پیشرفت‌های قابل توجهی در حوزه‌های آموزشی، عمرانی، فرهنگی و پژوهشی می‌باشیم. در حال حاضر این دانشگاه جمعاً با ۲۱ رشته تحصیلی و ۳۰۰۰ نفر دانشجو مشغول به ادامه فعالیت است.

گویش مردم وَزوان

در حاشیه کویر و در میان سرزمین‌های نشسته بر سینه کویر می‌توان مردمی را یافت که با گویش‌هایی نزدیک به این گویش تکلم می‌کنند. برخی، از این گویش و گویش‌های مشابه آن به عنوان گویش‌های میانی ایران نام می‌برند.این گویش‌ها به مرحله زبانی نسبتاً یکپارچه‌ای بازمی‌گردند که با نوآوری‌های مشترک بسیاری، از مرحله زبانی پیشین جدا شده‌است. مرحله پیشین این زبان‌ها همان زبان مادر هند و ایرانی است که در نتیجهٔ پیوندهای نزدیک زبان‌های ایرانی و هند و آریایی، به عنوان زبان بازسازی شده‌ای که تنها تفاوت‌های گویشی اندکی از خود نشان می‌دهد به دست می‌آید.

برخی گویش مردم وَزوان را راجی یا رایجی نیر می‌نامند. در حال حاضر مردم نواحی برخوار و میمه، دلیجان، نائین، اردستان، جوشقان قالی، خمینی شهر، نطنز، جرقویه وزردشتیان یزد و کرمان تا حدودی در محاورات خود از گویش‌هایی نزدیک به این گویش استفاده می‌کنند و می‌توان نتیجه گرفت که در دورانی پیش از اسلام در این نواحی به یک زبان تکلم می‌شده و به مرور و با تشکیل سرزمین‌های مستقل، زبان مذکور به گویش‌های مختلفی که امروزه تعدادی از آن‌ها باقی است تقسیم شده و در طی سالیان دراز این گویش‌ها از مبدأ خود فاصله گرفته و به این وضع درآمده که مثلاً در منطقه‌ای مثل میمه چند گویش متفاوت و تقریباً نزدیک به هم وجود دارد و مردم هر شهر و روستایی به گویشی مجزا از سایر شهر و روستاهای منطقه سخن می‌رانند.