شاهکار مهندسی آبرسانی در قناتی که ۱۵۰۰ سال قدمت دارد

یکی از ابداعات ایرانیان برای دست یافتن به آب شیرین حفر قنات در قعر زمین است که همین ابداع و اختراع سبب شد تا هزار و ۵۰۰ سال قبل شاهکار مهندسی آبرسانی در قنات جهانی بلده فردوس شکل بگیرد.

مهندسان عصر ساسانی هزار و ۵۰۰ سال قبل در خطه تاریخی تون خراسان جنوبی سازه آبی را در زیر زمین طراحی کرده‌اند که وقتی این آب از دل زمین در مظهر قنات و مسیر ۳۵ کیلومتری آن تا زمین‌های کشاورزی و باغات باغستان‌های علیا و سفلی، اسلامیه قرار می‌گیرد می‌شود در این کانال‌های انتقال آب یا شاه جو‌ها در هر دوره ۵۰۰ تن ماهی پرورش داد.

فناوری‌های مرتبط با احداث این سازه‌های آبی سبب شد پس از ۲ سال تلاش در چهلمین اجلاس یونسکو که ژوئیه ۲۰۱۶ در استانبول برگزار شد ۱۱ رشته قنات به عنوان بیستمین اثر ایران در فهرست آثار جهانی به ثبت برسد.

در این پرونده زنجیره‌ای ویژگی‌های خاص دیگری هم پیوست این قنات‌ها بود که از جمله می‌توان قنات قصبه (گناباد) عمیق ترین، زارچ (یزد) طولانی ترین، مون (اردستان) خاص ترین، مزدآباد (شاهین شهر) قناتی با آب گرم و سرد به طور هم زمان، وزوان (وزوان) شاهکار معماری، بلده (فردوس) مکانی مناسب برای پرورش ماهی، حسن آباد (مهریز) مایه رونق کشاورزی، جوپار (کرمان) قناتی مورد احترام مردم، ابراهیم آباد (اراک) تنها قنات مخروطی جهان و قاسم آباد و اکبرآباد (بم) قنات‌های دو قلو اشاره کرد.

قنات بلده (فردوس)؛ مکانی مناسب برای پرورش ماهی

در بین این ۱۱ شاهکار مهندسی سازه‌های آبی ایران زمین قنات جهانی بلده نیز به عنوان دومین اثر جهانی خراسان جنوبی بعد از باغ و عمارت جهانی اکبریه بیرجند قرار دارد یعنی درست ۵ سال بعد از ثبت باغ و عمارت اکبریه در فهرست آثار جهانی یونسکو قنات بلده فردوس هم به فهرست آثار جهانی اضافه شد تا هم اکنون خراسان جنوبی در کنار این دو اثر و بیابان لوت، ۴ کاران سرا، روستای خراشاد و ژئو پارک طبس دارای ۹ اثر جهانی باشد.

اما براین که بخواهیم از آب گوارای این سازه مهندسی متمدن آبی ایران زمین بنوشیم باید در جهت خلاف شاه جو‌های این منبع آبی به عصر ساسانی سفر کنیم و با مقنیان و مهندسان آبی آن عصر همراه شویم و از مظهر قنات رو به سوی مادرچاه‌های آن در سرزمین تون خراسان جنوبی روانه شویم.

ابتدا هم برای این که کمی با ویژگی‌های این قنات آشنا شویم کتاب «قنات سازی و قنات داری» نوشته «ع. بهینا» را ورق می‌زنیم که این گونه از قنات جهانی بلده فردوس می‌گوید: قنات «بلده» در خراسان جنوبی، در شهر فردوس و در دوره ساسانی‌ها حفر شد که زمین‌های کشاورزی و آب شرب مناطق اطراف این شهر را نیز سیراب می‌کند و دارای ۱۶ قنات جانبی و دو چشمه است.

البته برخی از قنات‌های جانبی قنات بلده در سال‌های اخیر به دلیل کم آبی شدید خشکیده‌اند، اما قنات مادر همچنان پرآب است.

بررسی‌های کارشناسی انجام‌شده بر قنات بلده که اینک در فهرست ثبت جهانی یونسکو نیز قرار گرفته است مشخص کرده که کانال‌های انتقال آب آن، ظرفیت تولید ۵۰۰ تن ماهی را در هر دوره پرورش ماهی دارند.

اگر برای آب درمانی، به آب گرم فردوس سفر کردید، بازدید از مناطق تاریخی این شهر مانند قنات بلده را نیز فراموش نکنید.

سبقه‌ای به قدمت عصر ساسانی

براساس احتمالات قنات بلده در عصر ساسانی و در دل کوه‌های شرقی منطقه فردوس حفر شده است؛ این سازه آبی با دانش سنتی مدیریت می‌شود و آب استحصالی از آن سبب آبادانی منطقه فردوس، مزارع و باغ‌ها شده است.

قنات بلده، یک منظومه کامل تاریخی از استحصال آب است و نه تنها بخش عمده‌ای از زمین‌های کشاورزی نزدیک شهر فردوس را آبیاری می‌کند بلکه پس از پیمودن ۴۵ کیلومتر، بیش از ۲ هزار و ۳۸۲ هکتار از زمین‌های کشاورزی فردوس نیز توسط این قنات سیراب می‌شود.

احداث قنات بلده ۵ قرن از قنات قصبه گناباد

تاریخ احداث آن به طور دقیق مشخص نیست در مستندات تاریخی آمده است که احداث قنات بلده مربوط به قبل از اسلام و دوره ساسانی است، اما تاریخ نگاری‌های صورت گرفته از سفال‌های اطراف قنات حکایت از آن دارد که این قنات ۵۰۰ سال پس از قنات قصبه گناباد احداث شد.

قنات بلده، آب‌های سطحی را از دره‌ها جمع آوری و در یک شبکه پیچیده به یکدیگر متصل می‌کند و منطقه فردوس، باغات و زمین‌های کشاورزی طول مسیر را سیراب می‌کند.

این قنات به دلیل اهمیت ساختار و زنده بودن برای مردم بومی و افرادی که در منقطه فردوس زندگی می‌کنند بسیار حائز اهمیت است.

در گذشته مالکان آب بلده به دلیل نبود امنیت قبل از مرگ خود، آب را وقف می‌کردند.

قنات بلده فردوس بزرگترین، مهمترین و سازمان یافته‌ترین ساختار مردمی بهره‌برداری از قنات در ایران است، حتی در ۱۱ قنات جهانی دیگر این ساختار مردمی که تحت عنوان «میاه بلده طیبه تون» نامگذاری شده است وجود ندارد.مجموعه قنات بلده فردوس به شماره ۳۰۱۶۱ در فهرست آثار ملی ایران ثبت است و تابستان سال ۱۳۹۵ در فهرست میراث جهانی نیز ثبت شد.

انتخاب به عنوان سازه‌های آبی تاریخی

قنات بلده فردوس به عنوان یکی از چهار سازه تاریخی آبی ایران در اجلاس سالانه آبیاری و زهکشی و سومین اجلاس جهانی آبیاری که اول تا هفتم سپتامبر (۱۰ تا ۱۶ شهریور سال ۹۸) در کشور اندونزی برگزار شد، برای ثبت در بخش سازه‌های آبی تاریخی کمیسیون بین‌المللی آبیاری و زهکشی انتخاب شد.

سال ۹۵ مسیر دسترسی گردشگران به بخش‌های داخلی آن ایجاد شد، این مسیر روی یکی از میله چاه‌های کاریز گرم، دهمین کاریز از مجموعه قنات بلده احداث شده تا گردشگران برای بازدید و آشنایی بیشتر با پیچیدگی‌های مهندسی قنات بتوانند از مسیر‌های زیرزمینی بازدید کنند.

بزرگترین مخزن ذخیره آب شرق کشور

روشن فرماندار فردوس گفت: شاخصه مهم کشاورزی و گردشگری کشاورزی فردوس قنات جهانی بلده است که طول این قنات از مظهر تا زمین‌های کشاورزی ۳۰ کیلومتر است.

او افزود: در قنات جهانی بلده فردوس نیز برای تامین آب کشاورزی منطقه بزرگترین مخزن ذخیره آب شرق کشور با ظرفیت یک میلیون متر مکعب در حال اجراست و این طرح بر اساس برآورد جهاد کشاورزی حدود ۷۰ میلیارد تومان اعتبار نیاز دارد تا به سرانجام برسد.

روشن ادامه داد: هرچند مقدمات مطالعات این طرح در گذشته انجام شده، اما عملیاتی نشد و در دولت سیزدهم صفر تا ۱۰۰ آن در حال انجام است.

تکنولوژی گل آلود کردن آب بلده

به گفته کرم پور مدیر پایگاه قنات جهانی بلده این قنات متشکل از ۱۶ رشته قنات و ۲ چشمه که مسیر حدود ۳۵ کیلومتری را برای مشروب کردن ۲ هزار و ۵۰۰ هکتار از زمین‌های کشاورزی و باغ‌های ۲ روستای باغستان سفلی و علیا و شهر‌های اسلامیه و فردوس طی می‌کند.

همچنین برای کم کردن میزان جذب و هدر رفت آب، در طول مسیر شاهجو آب را گِل‌آلود می‌کنند؛ تکنولوژی گِل‌آلود کردن آب نیز ناشی از نبوغ بشری این مردمان است.

او ادامه داد: نظام مدیریت سنتی آب بلده سیستمی بسیار پیچیده دارد، همه چیز تعریف شده و برای همه‌ی مسائل راهکاری اندیشیده شده است.

کرم پور با بیان این که حجم آب زیاد سبب شده تا آب استحصال شده را به دو جو تقسیم کنند بیان کرد: برای هر جو افرادی که به صورت تمام وقت با احتساب دستمزد و مخارج خورد و خوراک و حتی امروزه پرداخت هزینه‌های بیمه‌ی عمر، مشغول به فعالیت با عنوان کیّال و جویبان، شوند شاید به جرأت بتوان گفت بخش اعظمی از فعالیت‌های فرهنگی، معنوی و مذهبی در شهر تاریخی فردوس (تون) وابسته به مجموعه قنات‌های بلده بوده است تا جایی که مردمان خیّر این شهر در طول تاریخ ارزشمندترین ثروت خود که حق‌آبه از این آب عظیم بوده را وقف این فعالیت‌های می‌کرده‌اند تا همواره در زمان جاری باشند.

لازم به یادآوری است که بالغ بر نیمی از کل ۷ هزار و ۲۰۰ فنجان این آب، وقف بر مسائل فرهنگی-معنوی است؛ این ثروت موجب رونق، گسترش و ترویج فرهنگ غنی اسلامی شده و حتی پایداری کالبدی بسیاری از تکیه‌ها و مساجد شهر را مُتضمّن بوده است.

محوطه‌های تاریخی با قدمت ۳ و ۸ هزار ساله

کرم پور گفت: قدمت قنات بلده فردوس به دوره ساسانی و صدر اسلام برمی گردد.

علاوه براین ۲ محوطه تاریخی نیز با قدمت ۳ و ۸ هزار ساله در محدوده این قنات وجود دارد که نشان دهنده اجتماع انسان‌ها دراین دو نقطه به دلیل آب قنات بلده بوده است.

اما پرسش اینجاست که چه اقداماتی انجام شد تا این قنات هزار ساله خراسان جنوبی در فهرست آثار جهانی قرار گیرد؟