دومین سال خشکسالی با دست‌خالی!

بحران آب جدی است. امسال دومین سال آبی است که کشورمان با تنش آبی و خشکسالی مواجه شده و این تکرار موجب شده تا لب‌های زمین بیش از همیشه خشک شود و ذخیره آب سد‌ها به کمتر از نصف کاهش یابد.

زهرا چیذری

بحران آب جدی است. امسال دومین سال آبی است که کشورمان با تنش آبی و خشکسالی مواجه شده و این تکرار موجب شده تا لب‌های زمین بیش از همیشه خشک شود و ذخیره آب سد‌ها به کمتر از نصف کاهش یابد. وضعیت چشمه‌های زیر‌زمینی هم از وضعیت رودخانه‌ها و سد‌ها بدتر نباشد، بهتر نیست! برداشت‌های پیاپی از آب‌های زیر‌زمینی برای جبران خشکسالی‌ها موجب‌شده کسری بزرگی در مخازن آب زیرزمینی کشور رخ دهد و این کسری سال به سال هم به ویژه در مناطق مرکزی، خشک و نیمه خشک بیشتر شده‌است، چنانکه شاهد فرونشستی چندین متری در مناطق مرکزی کشور هستیم. اوضاع بارش‌ها هم اگر چه نسبت به سال گذشته کمی بهتر است، اما میزان این بارش‌ها آنقدر نیست که بتواند لب‌های خشک زمین و عطش سد‌ها و رودخانه‌ها را سیراب کند، چه رسد به اینکه سهمی هم به آب‌های زیر‌زمینی برسد. هفته جاری هفته‌ای با بارش‌های قابل‌قبول است و پس از آن پنجره زمانی بارش‌ها بسته خواهد شد و این یعنی مواجهه با تنش آبی و بحران خشکسالی.

انگار خشکسالی از اقلیم ایران‌مان دست بردار نیست و امسال هم این میهمان ناخوانده در کنار گرمای زودهنگامی که در اردیبهشت تابستان را به خانه‌هایمان آورده چالش تنش آبی را جدی‌تر کرده‌است؛ سد‌هایی که باید در این هنگام از سال با باران‌های بهاری لبریز شده‌باشند و سرریزشان سیلاب شود، حالا سهم نیمه خالی‌شان از نیمه پرشان بیشتر است و این سد‌های نیمه خالی در پربارش‌ترین ماه سال، یعنی آغازی بر یک بحران. در این میان دولت و دستگاه‌ها وظیفه دارند این بحران را که تاکنون به اشکال گوناگون خودنمایی کرده‌است، مدیریت کنند. در ماجرای ناآرامی‌های سال گذشته اصفهان و اعتراضات گسترده کشاورزان اصفهانی هم محمد مخبر، معاون اول رئیس‌جمهور قول داده‌بود آب اولویت کشور باشد؛ قولی که با تکرار بحران خشکسالی در سال جاری باید دید برای عمل کردن به آن دولت چه در چنته دارد.
بسته‌شدن پنجره زمانی بارش‌ها
احد وظیفه، رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی درباره شرایط آبی کشور به «جوان» می‌گوید: «در حال حاضر پنجره زمانی بارش‌ها در حال بسته شدن است و بعد از این بارش آنچنانی نخواهیم داشت.» به گفته وی هفته پیش‌رو بارش‌ها وضعیت خوبی دارد و بارندگی‌هایی در جنوب غرب، غرب دامنه‌های جنوبی البرز و استان‌های خراسان شمالی و بخش‌های شمالی خراسان رضوی خواهیم داشت، اما هفته‌های دوم و سوم اردیبهشت به بعد به نظر می‌رسد چندان پر بارش نباشد.
وظیفه می‌افزاید: «همین هفته‌ای که در آن هستیم تا آخر هفته و اوایل هفته آینده بارش‌ها نسبتاً خوب است، اما ما از ابتدای سال آبی تاکنون کمبود‌های جدی در بارش‌ها داشته‌ایم. به گونه‌ای که در ایلام که حوزه آبریز کرخه محسوب می‌شود و الان باید حدود ۴۰۰ میلی‌متر بارش دریافت می‌کرد، تنها ۱۳۰ میلی‌متر بارش دریافت کرده یا کرمانشاه که نزدیک به ۴۵۰ میلی‌متر باید دریافت می‌کرد، عدد بارش به ۲۰۰ و خرده‌ای رسیده است؛ یعنی حدود ۲۴۰ میلی‌متر در واحد سطح کم‌بارشی دارند که این کم‌بارشی‌ها با این بارش‌هایی که در هفته جاری داریم، به هیچ‌وجه جبران نخواهد شد و کم‌بارشی‌های اساسی در غرب کشور از جمله استان‌های خوزستان، ایلام، کرمانشاه، لرستان، همدان، البرز، کرمان، تهران، سمنان، خراسان مرکزی و خراسان شمالی داریم و این استان‌ها اصلاً وضعیت مطلوبی ندارند و تا حدودی در وضعیت حاد هستند.»
تکرار خشکسالی
به گفته رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی ما در سال دوم خشکسالی قرار داریم و سال گذشته هم کشور با حدود ۴۰ درصد کم‌بارشی به پایان رسید و کمبود بارش‌های سال گذشته هم در طبیعت محفوظ است، چراکه وقتی طبیعت به حد کافی بارش دریافت نکند و از سوی دیگر استخراج و استفاده آب از منابع زیر‌زمینی بیشتر می‌شود و برای تأمین نیاز آبی، در نتیجه کمبود بارش‌ها، فشار مضاعف به طبیعت تحمیل می‌شود.
وظیفه تأکید می‌کند: «امسال هم، چون برای سال دوم پیاپی خشکسالی رخ داده، در نتیجه اثرات آن به مراتب از سال گذشته شدید‌تر است و دوسال پیاپی خشکسالی منجر به دبی پایین رودخانه‌ها و حجم کاهش یافته ذخیره آب سد‌ها شده و ما قطعاً دچار تنش آبی شده‌ایم و اگر مصرف مطابق معمول باشد و رعایت نشود، دچار بحران می‌شویم.»
وی با بیان اینکه هیچ‌کدام از ما دوست نداریم، وقتی شیر آب را باز می‌کنیم، آبی از آن خارج نشود، می‌افزاید: «معمولاً در شهر‌ها خشکسالی و کمبود آب چندان احساس نمی‌شود، اما باید رعایت کنیم.»
از ۶۰۰ دشت کشور بیش از ۴۰۰ دشت ممنوعه است!
رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی در پاسخ به سؤال «جوان درباره وضعیت آب‌های زیر‌زمینی هم می‌گوید: «از ۶۰۰ و اندی دشت در کشورمان بیش از ۴۰۰ دشت، ممنوعه هستند؛ یعنی وضعیت آب زیر‌زمینی در بیش از ۴۰۰ دشت به قدری پایین رفته که اجازه حفاری چاه جدید داده نمی‌شود. چاه‌های قبلی نیز هم حجم آبشان کاهش و هم کیفیت آن تنزل یافته‌است. چون آب را از چاه‌های خیلی عمیق استخراج می‌کنند و شوری و سختی آب افزایش پیدا کرده و برای شرب یا حتی کشاورزی مناسب نیست. وقتی از ۶۰۰ دشت بیش از ۴۰۰ مورد با چنین وضعیتی مواجه شوند، نشانه شرایط بحرانی است.»
به گفته وظیفه از یک‌سو با کم‌بارشی آب‌های زیر‌زمینی بیشتر تحت فشار قرار می‌گیرند و کشاورزان به سراغ آب‌های زیر زمینی می‌روند و از سوی دیگر با کاهش بارش آب‌های زیر‌زمینی تجدید هم نمی‌شوند.
رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی تنها دلیل فرونشست زمین را خالی شدن سفره‌های آب زیر‌زمینی می‌داند، درباره چگونگی وقوع این پدیده اینگونه توضیح می‌دهد: «وقتی سفره آب زیر‌زمینی را خالی می‌کنیم، زمین چاره‌ای ندارد، جز اینکه تکیده شود و فرو رود و این فروچاله‌ها و شکاف‌هایی که در اطراف شهر‌ها و دشت‌ها به خصوص دشت‌های جنوب تهران، جنوب البرز، بخش جنوبی قزوین و همین‌طور استان‌هایی همچون همدان و اصفهان مشاهده می‌شود، همه به دلیل تخلیه آب‌های زیر‌زمینی است. در چنین مواردی چاره‌ای برای زمین باقی نمی‌ماند جز آنکه فرو بریزد و دوباره به پایداری تازه‌ای برسد.»
گزارش‌هایی که به دست نهاد‌های مسئول می‌رسد
آیا این گزارش‌ها و توضیحات کارشناسی به نهاد‌های مسئول هم داده می‌شود؟ این سؤالی است که در برابر برخی بی‌تدبیری‌ها در مدیریت مصرف، الگوی کشت و طرح‌های آبی که وضعیت تنش آبی را بحرانی‌تر می‌کند، به ذهنم می‌رسد! رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی در پاسخ به این سؤال می‌گوید: «ما سایتی داریم که گزارش روزانه این‌ها را تهیه می‌کنیم و روزانه بیش از ۵۰۰ بازدید‌کننده دارد که عمدتاً از سوی دستگاه‌هایی همچون وزارت نیرو سازمان آبفا و دانشگاه‌هاست و اطلاعات رایگان در دسترس است و به روز است و نشان می‌دهد کدام استان از ابتدای سال آبی چقدر کمبود داشته و با سال گذشته و بلند‌مدت مقایسه می‌شود و بالغ بر ۱۵۰ شهرستان هر روز میزان بارش تأمین آب و کمبود آب اعلام شده و در اختیار وزارت جهاد کشاورزی و نیرو قرار می‌گیرد و نهاد‌های مختلف به صورت بر خط این اطلاعات را دریافت می‌کنند.»
وی تأکید می‌کند: «کار اجرایی ما پایش محاسبه و اعلام وضعیت است.»
تبخیر ۳۰ تا ۴۰ درصد آب شرب مصرفی پشت سد‌ها
محمدرضا محبوب‌فر، عضو انجمن آمایش سرزمینی و عضو انجمن مخاطرات محیطی و توسعه پایدار ایران هم در گفتگو با «جوان» با اشاره به بحران آب در کشور می‌گوید: «با تداوم کم‌آبی‌ها و خشکسالی در کنار برخی سوء‌مدیریت‌ها، حالا این بحران تشدید شده و فرونشست زمین در منطقه مرکزی ایران ۴۰ تا ۱۰۰ برابر میانگین جهانی است و از سوی دیگر خشکی در آن بیداد می‌کند.»
از نگاه این کارشناس از یک طرف با صرفه‌جویی در مصارف و از سوی دیگر مدرن‌سازی سیستم آبرسانی در صنایع و کشاورزی همچنین باز کردن دریچه سد‌هایی که هیچ نتیجه‌ای جز تخریب طبیعت و محیط‌زیست و کاهش منابع آب سطحی کشور نداشته‌اند، می‌توانیم این مشکل را برطرف کنیم. محبوب‌فر تأکید می‌کند: «الان بین ۳۰ تا ۴۰ درصد آب شرب مصرفی در کشور را در پشت سد‌های کشور فقط به دلیل تبخیر از دست می‌دهیم. همچنین ببینید انتقال آب چه بلا‌هایی را سر اصفهان، خوزستان و چهارمحال و بختیاری آورده‌است. متأسفانه بالاتر از ۵۰ درصد منابع آب زیر‌زمینی در چهار محال و بختیاری خشک‌شده و کاهش پیدا کرده‌است. چشمه‌ها، قنات‌ها چا‌ه‌ها و چشمه کوهرنگ خشک شده‌است و ما شاهد از دست رفتن سرچشمه‌های استان‌های چهار محال و بختیاری، اصفهان، یزد، خوزستان و کرمان هستیم و این وضعیت بسیار نگران‌کننده است.»
به گفته وی در حال حاضر آبخوان‌ها از مرز ورشکستگی هم عبور کرده و سفره‌های آب زیرزمینی خشک‌شده یا باقیمانده آب آن‌ها ۲۰- ۱۰ درصد بیشتر نیست و همین مسئله هم بحران آب و فرونشست زمین را تشدید می‌کند. تبخیر از سطح خاک و زمین، دگرگونی الگوی بارش در نقشه جغرافیایی ایران و هرز رفتن بارش‌ها و سیلاب‌ها و حتی خروجشان از کشور یا ریختن آن‌ها به منابع آب فصلی، همه موجب فرونشست می‌شود. در صورت تداوم وضعیت فعلی و برنامه‌ریزی نکردن اساسی برای منابع آبی کشور و مصرف آن فرونشست تشدید هم می‌شود.
هیچ حوزه‌ای برای انتقال آب مازاد ندارد
اشکان فرخ‌نیا، مدیر پژوهشکده مطالعات و تحقیقات منابع آب با اشاره به کاهش حدود ۲۰ تا ۲۵ درصدی بارش‌ها در سال آبی جاری نسبت به متوسط بلندمدت می‌گوید: «نسبت به سال گذشته وضعیت بارش بهتر است، اما خشکسالی در درازمدت تأثیر می‌گذارد و تجمع کمبود بارش اثرگذار است.»
به گفته وی پارسال خشکسالی شدیدی داشتیم و امسال هم این وضعیت تداوم دارد و تجمع این دو سال پشت سر هم باعث می‌شود سال جاری شرایط سخت‌تر از سال قبل باشد، زیرا سال گذشته در همین زمان ۶۰ درصد مخازن سد‌های کشور پر بود، اما اکنون فقط ۵۰ درصد پر هستند، در واقع تأمین آب از منابع سطحی قطعاً نسبت به پارسال کاهش خواهد داشت.
مدیر پژوهشکده مطالعات و تحقیقات منابع آب با بیان اینکه به لحاظ بارشی وضعیت بهتری نسبت به پارسال داریم، می‌افزاید: «ولی نسبت به شرایط متوسط و معمول کشور باز هم کاهش داریم و اثر تجمعی اینکه ما از پارسال هم کمبود شدید داشتیم باعث می‌شود که شرایط نامناسب‌تری حتی نسبت به سال گذشته داشته باشیم.»
وی در ادامه درباره امکان برداشت بیشتر از منابع آب زیرزمینی در سال جاری هم اینگونه توضیح می‌دهد: «بخش زیادی از کسری آب‌های زیرزمینی و برداشت اضافه بر ظرفیت فراتر از این است که خشکسالی داریم یا خیر، چون اضافه برداشت اصولاً در بسیاری مناطق بیشتر از پتانسیل منابع آب زیرزمینی کشور در شرایط نرمال است و همین باعث‌شده کسری بزرگ در مخازن آب زیرزمینی کشور داشته باشیم و سال به سال هم خصوصاً در مناطق مرکزی، خشک و نیمه‌خشک بیشتر می‌شود.
وی درباره انتقال آب نیز می‌گوید: «اکنون در سطح کشور حوزه‌ای نداریم که تنش آبی نداشته و آب مازاد داشته باشد، اثرات آن را هم می‌بینیم، علاوه بر تنش‌های اجتماعی در برخی نقاط، سال‌هاست که با تنش‌های زیست‌محیطی هم مواجهیم، اکنون سطح برخی دریاچه‌ها و تالاب‌ها تحلیل رفته یا کلاً از بین رفته‌اند.»